ژان باپتیست ویلمر در مطلبی که موسسه تحقیقات راهبردی فرانسه آن را منتشر ساخت، نوشت: در سال 2017، مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای را با رأی موافق 122 کشور به تصویب رساند. این پیمان اعضا را از آزمایش، تولید، کسب، در اختیار گرفتن، ذخیره‌سازی سلاح هسته‌ای و نیز کمک، تشویق یا ترغیب دیگر کشورها به انجام این قبیل فعالیت‌ها منع می‌نماید.

پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای از سوی تعدادی از کشورها و سازمان‌های مردم‌نهاد حمایت می‌شود و مذاکرات مربوط به این پیمان بدون حضور کشورهای دارنده سلاح اتمیِ عضو دائم شورای امنیت و چهار کشور دارنده سلاح اتمی غیر عضو پیمان منع اشاعه هسته‌ای (رژیم صهیونیستی، هند، پاکستان و کره شمالی) انجام شد.

کشورهای دارنده تسلیحات اتمی اصرار دارند که پیمان منع جنگ‌افزارهای هسته‌ای به‌واسطه اینکه عضو آن نیستند آثار حقوقی برای آن‌ها ندارد. به‌علاوه، تمامی کشورهای دارنده تسلیحات اتمی و کشورهای تحت چتر حمایت هسته‌ای آن‌ها مخالفت خود را با پیمان مذکور اعلام کرده‌اند.

مسئله این نیست که پیمان منع جنگ‌افزارهای هسته‌ای تأثیر حقوقی دارد یا نه و همچنین مسئله این نیست که آیا پیمان یادشده تأثیر هنجاری دارد یا نه؛ بلکه موضوع اعمال فشار اجتماعی بر کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای و ننگ‌انگاری کاربرد سلاح هسته‌ای و تضعیف حمایت این کشورها از بازدارندگی هسته‌ای است.

توقف در مرحله اول

آیا پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای یک هنجار هست یا نه؟ ادعای هنجاری در ارتباط با این پیمان وجود دارد و قدرت این هنجار باید ارزیابی شود.

هنجار انتظارات جمعی برای رفتار مناسب بازیگران به شمار می‌رود. هنجار به معنای «باید» است و اینکه یک کنشگر چگونه عمل کند. در میان انواع مختلف هنجارها، پیمان منع جنگ‌افزار و تسلیحات هسته‌ای در دسته‌بندی هنجارها، جزو هنجارهای تنظیمی، آمرانه و محدودکننده رفتار قرار می‌گیرد.

بر اساس مدل سه مرحله‌ای چرخه حیات هنجارها که توسط مارتا فینمور و کاترین سیکینک مطرح شده است (الف: پیدایش و ظهور، ب: شیوع و گسترش ج: درونی‌سازی)، هنجار مربوط به پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای در مرحله پیدایش متوقف شده و نتوانسته است شرایط کمی و کیفی برای ورود به مرحله گسترش را تأمین کند.

هنجارها برای پیدایش و سپس ورود به مرحله گسترش مستلزم پذیرش آن هنجارها توسط تعداد قابل‌توجهی از کشورها و نیز شماری از کشورهای مهم جهان است. به‌علاوه، موفقیت یک هنجار به ویژگی‌های ذاتی آن نیز بستگی دارد.

تعداد کشورهای پذیرنده هنجار

سه سال بعد از تصویب پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال 2017، فقط 81 کشور آن را امضا و 37 کشور آن را در مجلس‌های خود تصویب کردند، درحالی‌که لازم‌الاجرا شدن پیمان مذکور نیاز به تصویب 50 کشور دارد. تصویب پیمان مذکور توسط مجلس‌های 37 کشور معادل 19 درصد از کل کشورهای جهان است که کمتر از یک‌سوم مورد نیاز از کل کشورها است.

37 کشوری که پیمان یادشده را تصویب کرده‌اند، دارای ویژگی خاصی هستند. تقریباً تمامی این 37 کشور متعلق به جنوب جهانی هستند و برخی این پیمان را ابتکار پسااستعماری تعبیر کرده‌اند. این کشورها 6/8 درصد از جمعیت جهان و 2/5 درصد از تولید ناخالص داخلی جهان را تشکیل می‌دهند.

از دیدگاه واقع‌گرایی، تولید ناخالص داخلی به‌عنوان یکی از ویژگی‌های اصلی قدرت در کنار جمعیت، هزینه‌های دفاعی و نوآوری‌های فناورانه مهم است. روندی که صرفاً توسط کشورهای کمتر قدرتمند حمایت شده، بخت کمی برای ایجاد نتایج ملموس دارد.

عضویت کشورهای مهم

همچنین مهم است که چه کشورهایی هنجار را می‌پذیرند. برخی از کشورها برای پذیرش یک هنجار مهم هستند و برخی دیگر کمتر اهمیت دارند. در قضیه تسلیحات هسته‌ای، کشورهای مهم به‌طور خاص کشورهای دارنده تسلیحات هسته‌ای هستند. ازآنجاکه کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای عضو پیمان منع جنگ‌افزارهای هسته‌ای نیستند یا قصد ندارند در آینده به عضویت آن در آیند، تعداد کشورهای مهمی که هنجار مذکور را تصویب کرده‌اند صفر است.

دسته دوم کشورهای بالقوه مهم، کشورهایی با موقعیت اخلاقی خاص هستند. به‌عنوان‌مثال آفریقای جنوبی در زمان ریاست جمهوری ماندلا در کمپین معاهده مین ضدنفر بسیار صاحب نفوذ بود. ازاین‌رو، کشورهای مهم برخوردار از موقعیت اخلاقی را می‌توان کشورهای قدرتمند و تأثیرگذار (همانند آفریقای جنوبی) تعبیر کرد. در میان 37 کشوری که پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای را تصویب کرده‌اند، یافتن چنین ترکیبی (مهم و دارای موقعیت اخلاقی تأثیرگذار) دشوار است. ازاین‌رو بعید است هنجار مرتبط با پیمان مذکور گسترش یابد.

ویژگی ذاتی هنجار

ویژگی ذاتی هنجار نیز مهم است. تأثیر هنجار فقط به تعداد و ماهیت کشورهایی که آن را تصویب می‌کنند بستگی ندارد، بلکه ویژگی‌های ذاتی هنجار نیز حائز اهمیت است. هنجارهایی که روشن و فاقد ابهام و پیچیدگی بوده و چالش‌های متعددی را پشت سر گذاشته‌اند، به‌احتمال‌زیاد تأثیرگذار هستند. با این ویژگی، هنجار مربوط به پیمان منع جنگ‌افزارهای هسته‌ای در شکل فعلی‌اش بسیار جدید بوده و ماهیت آن مبهم و پیچیده است. ضمناً نواقص حقوقی زیادی در پیمان مذکور وجود داشته و عجولانه تهیه‌شده است.

توقف در مرحله دوم

بر اساس الگوی سه‌بخشی خلع سلاح یعنی ننگ‌انگاری تسلیحات هسته‌ای، مشروعیت‌زدایی و حذف آن‌ها، هنجار مربوط به پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای در میان جامعه مدنی نتایجی داشته است؛ اما در مرحله دوم یعنی مشروعیت‌زدایی متوقف شده و نتوانسته است وارد مرحله حذف و برچیدن تسلیحات اتمی شود و بعید است وارد مرحله سوم شود که هدف هنجار نیز همین مرحله است.

سه دلیل برای عدم ورود هنجار مذکور به مرحله حذف تسلیحات هسته‌ای وجود دارد: 1) استثنایی بودن سلاح هسته‌ای 2) فضای امنیت بین‌الملل 3) فشار همتا بر فشار اجتماعی در میان کشورهای دارنده سلاح هسته‌ای مقدم است.

نتیجه‌گیری

پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای در بهترین حالت توجهات را از پروژه‌های خلع سلاح موجود منحرف خواهد ساخت و در بدترین حالت می‌تواند روند تحقق خلع سلاح هسته‌ای را کُند ساخته یا حتی متوقف نماید. درهرصورت پیمان منع جنگ‌افزار هسته‌ای تأثیر مثبتی بر صلح و امنیت بین‌المللی نخواهد داشت. پیمان یادشده روند خلع سلاح هسته‌ای را تقویت نخواهد کرد، بلکه احتمال تحقق آن را در آینده کمتر خواهد کرد.