*الهه کولایی :  تاریخ روابط ایران و اتحاد جماهیر شوروی و به ویژه تاثیر نظام بین الملل بر این روابط تامل بر انگیز و سودمند است. روابط بین دو کشور طی دو دهه تا پیش از انقلاب اسلامی ایران- از جنبه روابط اتحاد جماهیر شوروی با کشور جهان سومی مانند ایران- منحصر به فرد بود. ایران سلطنتی در دهه های شصت و هفتاد با اتحاد جماهیر شوروی روابط گسترده ای را تجربه کرد و این روابط را می توان با کشورهای بلوک شرق مشاهده کرد. اما ایران که در چارچوب سیاست ستون های دوقلوی ریچارد نیکسون در خاورمیانه نقش مهمی را در زمینه تضمین منافع امریکا ایفاء می کرد، روابطی را در عرض دو دهه تا پیش از انتقلاب ایران با اتحادجماهیر شوروی همچنین تجربه کرد که در بین کشورهای متعلق به بلوک غرب منحصر به فرد بود.
این روابط از نقش امریکا تاثیر می پذیرفت. رویکرد شوروی در طول ده های بعد از انقلاب اکتبر رشد و تکامل یافت و اتحادجماهیر شوروی چنین نقش و وجهه ای برای ایران در جهان قائل بود که[می پنداشت] ایران می بایست بستر انقلابی همسو با نظام کمونیستی را آماده سازد و براین اساس، روابط بین دو کشور توسعه یافت. این رابطه از معاهده دوستی (۱۹۲۱) با رضا شاه و همزمان با پایان جنبش جنگل گیلان آغاز شد و از آن زمان به بعد، ایران، در دوران رژیم شاه، با حکومت انقلابی شوروی روابط داشت. این روابط بر اساس الزامات عقیدتی، از یک سو، و ضروت های جغرافیای سیاسی، از جانب دیگر، شکل گرفت. گرچه سیاست خارجی شوروی ایدولوژی – محور بود اما رویکرد ژئوپولیتیک، در این بین، رویکرد غالب بود.
بعد از جنگ جهانی دوم، موضوعات مربوط به خروج ارتش سرخ از ایران، ذخایر نفت شمال و حزب توده پدید آمد. سیاست شوروی علیه دکتر مصدق- نخست وزیر وقت ایران، معرف تضاد در روابط بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی بود. خروج ارتش سرخ از ایران و مساله آذربایجان و کودتای سال ۱۹۵۳ ایران از جمله مسائلی بودند که روابط بین دو کشور را، متاثر از نفوذ معادله بین المللی و تغییر قدرت، دگرگون ساخت. روابط ایران- روسیه تا قیام ژوئن ۱۹۶۳ ادامه یافت، اما رویکرد حکومت شوروی نسبت به انقلاب سفید و برنامه نوسازی اقتصادی و اجتماعی(منهای سیاسی) همچنین دارای اهمیت است. در این برهه از زمان، حزب توده همچنین در ایران فعال بود.
سرانجام اینکه پیوندهای اقتصادی بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی، تا پیش از انقلاب اسلامی ۷۹۹ در ایران، بی نظیر بود. در حقیقت، تعهدات دولت ایران در رابطه با این مساله که از خاک ایران هرگز برای پایگاه موشکی علیه اتحاد جماهیر شوروی استفاده نخواهد شد، بسیار اهمیت داشت. البته، پیشرفت های فنی اساسا ضرورت این مساله را برای امریکا کاهش داده بود و نیاز به تنش زدایی امریکا و اتحاد جماهیر شوروی (سابق) ،بعد از بحران موشکی کوبا، راه را برای از سرگیری روابط بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی هموار ساخت. گفتنی است که این روابط فقط در حوزه اقتصاد شکل گرفت.
همانطور که نیازهای ایران توسط اتحاد جماهیر شوروی برآورده می شد از وابستگی ایران به امریکا جلوگیری شد و ایران هم به همین سبب رشد می کرد. هرچه روابط بین دو کشور بیشتر رشد کرد، به همان نسبت از[توسعه] روابط ایران و امریکا جلوگیری شد. با توجه به تقویت رویکرد ژئوپولتیک در سیاست مدرن روسیه در طول دو دهه بعد از فروپاشی شوروی- البته به جزء دهه اول که رویکرد ایده آلیستی در روسیه حاکم بود- زمینه توسعه روابط بین ایران و روسیه فراهم شد.
ایران را باید بر اساس رویکرد شوروی به خاورمیانه و نیاز شوروی به ایجاد روابط با[کشورهای] خاورمیانه ارزیابی کرد. ما می توانیم بازسازی این الگوهای رفتاری را در دو دهه گذشته – البته با قدری تغییر- در روابط دو کشور مشاهده کنیم. بنابراین، این تجربه تاریخی به ما کمک می کند که زمینه توسعه این روابط را درک کنیم. برنامه ثبات بخشیدن ساختن به روابط ژئوپولتیک، جزو الزامات حتمی جغرافیای سیاسی است که به تثبیت و استحکام این روابط کمک و منافع مشترک دو طرف را تامین خواهد کرد.

*استاددانشگاه و کارشناس مسائل روسیه

 منبع: اداره کل رسانه های خارجی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی