چالش‌های فراروی تجارت جهانی بر اثر تحریم‌های آمریکا: استفاده ابزاری آمریکا از اعمال تحریم‌های یک‌جانبه در دنیا روندی تصاعدی داشته است. درواقع رژیم تحریم‌های آمریکا طی سه دهه گذشته به یک درخت تنومند تبدیل شده است به‌طوری‌که در دوره ترامپ صرفاً به شاخ و برگ این درخت افزوده شد؛ بدین ترتیب به نظر می‌رسد که در زمان بایدن هم سازوکار تحریم‌ها و مخصوصاً تحریم‌های ثانویه به‌عنوان ابزار سیاست خارجی آمریکا ادامه داشته باشد ولی به صورتی هوشمند‌تر و چابک‌تر. روند اعمال تحریم‌های یک‌جانبه سبب بروز مشکلات مهمی بر سر راه تجارت آزاد در دنیا شده است مخصوصاً که اعمال این تحریم‌ها غالباً بر اساس تصمیمات سیاسی و غیراقتصادی اتخاذ شده است. تعداد تحریم‌های آمریکا از رقم 300 تحریم در سال 2009 به رقمی نزدیک به 1500 مورد تحریم در سال 2018 افزایش‌یافته است هرچند این رقم در سال 2020 به حدود 800 مورد تحریم رسید. اعمال تحریم‌های ثانویه سبب بروز اخلال شدید در نظم اقتصاد جهانی شده است. طبق اعلام وزارت خزانه‌داری آمریکا در فاصله زمانی 2019-2009 تعداد 201 مورد به مبلغ پنج ممیز شش‌دهم میلیارد دلار بابت تحریم‌های ثانویه جریمه شده‌اند. تحریم‌های ثانویه آمریکا سبب شده است تا راهبرد و منافع قطب‌های بزرگ اقتصادی در دنیا ازجمله اروپا، چین، هندوستان و ژاپن حتی منافع اقتصادی اتباع آمریکا به خاطر اتخاذ مواضع صرفاً سیاسی و غیراقتصادی تهدید بشود زیرا 133 مورد از مجموع 201 مورد جریمه نقض تحریم‌ها (به خاطر مبادله اقتصادی با ایران) شامل اتباع آمریکائی شده است. در این رابطه برخی نمایندگان کنگره و سنا در نامه‌ای که برای بایدن رئیس‌جمهور آمریکا ارسال کرده‌اند پیامدهای نامطلوب اقتصادی تحریم‌های ثانویه بر اقتصاد کشورهای ثالث بر اثر بروز اخلال در روند اقتصاد آزاد جهانی را گوشزد کرده‌اند. اروپا در دهه 90 میلادی در واکنش به تحریم‌های ثانویه آمریکا شکایتی را تقدیم سازمان تجارت جهانی کرد چنانکه اتحادیه اروپا در سال 1996 به‌وسیله وضع مجموعه‌ای از «مقررات مسدودکننده» و با مشارکت سازمان تجارت جهانی و برخی فرایندهای چندجانبه دیگر توانست برخی اقدامات را در تقابل با تحریم‌های ثانویه آمریکا به انجام رساند هرچند اروپا در دوره ریاست جمهوری اوباما و ترامپ رفتاری کاملاً منفعلانه در قبال تحریم‌های ثانویه آمریکا نشان داد. اروپا نیک می‌داند تحریم‌های ثانویه آمریکا مستقیماً اقتصاد و مشاغل در اروپا را هدف قرار داده است درنتیجه اروپا غیر از مورد ایران که عملاً همراهی کاملی با واشنگتن در اعمال تحریم علیه ایران نشان داد، پیرامون تحریم‌های آمریکا علیه چین حاضر به همکاری با واشنگتن نشده است.

اهداف تشکیل باشگاه کشورهای تحریم‌ستیز و زمینه‌های شکل‌گیری:

اهداف: شناسایی و ایجاد کانال‌های جدید مبادلات اقتصادی میان اعضاء، به چالش کشیدن نقش دلار در اقتصاد جهانی، گسترش پیمان‌های پولی چندجانبه، ایجاد پیام‌رسان‌های جدید مالی جایگزین سیستم سوئیفت، ایجاد بسترهای مالی جدید برای مبادله اقتصادی، کاهش اثرگذاری تحریم‌های آمریکا، ایجاد هم‌افزائی میان اقتصادهای تحت تحریم آمریکا، کمک به افزایش تاب‌آوری کشورهای تحت تحریم آمریکا، تبلیغات کاهش نفوذ جهانی آمریکا و به چالش کشیدن قدرت اقتصادی آمریکا در سطح جهانی، ازجمله اهداف تشکیل چنین باشگاهی خواهد بود. یکی از اهداف شکل‌گیری چنین باشگاهی کمک به باورپذیری افول هژمونی آمریکا بر اقتصاد جهانی خواهد بود مخصوصاً که هنوز اغلب افراد در دنیا تشکیل قطب جدید در مقابل برتری‌طلبی آمریکا را دور از ذهن می‌دانند و یا اینکه بسیاری هنوز نسبت به اثرگذاری و کارآمدی چنین باشگاهی تردید دارند.

زمینه‌های شکل‌گیری: پیرامون زمینه‌های شکل‌گیری چنین باشگاهی می‌توان به مصادیق ذیل استناد نمود:

• اول منافع ناشی از پیوستن به چنین تشکلی برای اعضاء حتماً بیشتر از عدم پیوستن است.
• دوم فضا و ذهنیت ایجادشده در میان بخش‌هایی از هیئت حاکمه آمریکا درباره بی‌تأثیری و بی‌حاصلی تحریم‌ها در تحمیل خواسته‌های واشنگتن به ایران.
• سوم آماده شدن تدریجی اروپا برای کاهش وابستگی مالی و امنیتی به آمریکا همچنین شروع اقدامات عملی در چین و روسیه برای دور زدن سیستم سوئیفت، کاهش وابستگی به دلار و رواج یوآن و ارزهای دیجیتالی همچنین ترویج فناوری بلاکچین در دنیا.
• چهارم افزایش قابل‌توجه معاملات بازرگانی میان کشورها با ارزهای ملی و بدون وابستگی به دلار.
• پنجم برخی اقدامات روسیه و چین در ایجاد زیرساخت‌های جایگزین سوئیفت در مبادلات پولی.
• ششم الهام گرفتن از الگوی شکل‌گیری برخی تشکل‌های چندجانبه ضد استعماری در قرن بیستم نظیر سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک یا جنبش عدم تعهد. این الگوها می‌تواند سرمشق تشکیل باشگاه کشورهای تحریم‌ستیز قرار بگیرد درنتیجه فعلاً نباید برای شکل‌گیری و پایه‌گذاری چنین تشکلی به فکر اشتراک دیدگاه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، امنیتی و یا ایدئولوژیک اعضا بود. به عبارت بهتر لازم است درست مثل تجربه اوپک در این مرحله صرفاً هدف اقتصادی افزایش تاب‌آوری در مقابل تحریم‌های آمریکا در دستور کار پایه‌گذاران قرار بگیرد. همچنین این باشگاه نظیر اوپک می‌تواند از اساسنامه، دبیرخانه و مقر برخوردار باشد و یا اینکه نظیر جنبش عدم تعهد فعلاً بدون ساختارهای پیش گفته باشد.
• هفتم طبیعتاً افزایش گستره کمی و کیفی تحریم‌های آمریکا در جهان مخصوصاً علیه دو قدرت چین و روسیه زمینه شکل‌گیری چنین باشگاهی را بیشتر از گذشته فراهم کرده است مخصوصاً که سهم تولید ناخالص داخلی جهان در کشورهای تحت تحریم آمریکا به خاطر قرار گرفتن چین در فهرست تحریم‌های آمریکا به رقم 21% رسیده است که رقمی نزدیک به تولید ناخالص داخلی آمریکا در سطح جهانی یعنی 24% است. بدیهی است علت افزایش اقتدار اقتصادی آمریکا در سطح جهان دلار است که 4 برابر ارزش واقعی آن به اقتصاد جهانی تزریق شده است.
• هشتم روند فزاینده افزایش کشورهای تحت تحریم آمریکا در آینده.

نقش ایران در تشکیل باشگاه کشورهای تحریم ستیز: بیش از 40% کل تحریم‌های آمریکا در دنیا، علیه ایران وضع شده است به‌طوری‌که می‌توان گفت تاکنون هیچ کشوری مثل ایران این‌گونه هدف تحریم‌های ظالمانه و یک‌جانبه آمریکا قرار نگرفته است. طبیعتاً افزایش دامنه کمی و کیفی تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا علیه دیگر کشورهای دنیا (به‌ویژه روسیه و چین به‌عنوان دو قدرت بزرگ جهانی) شرایط مساعدتری برای تشکیل این باشگاه فراهم خواهد کرد. ازاین‌رو ضروری است تشکیل باشگاه کشورهای تحریم‌ستیز در دستور کار دیپلماسی اقتصادی ایران قرار بگیرد. قبلاً در سال 92 برای نخستین مرتبه طرح تشکیل باشگاه کشورهای تحریم شده در دستور کار فراکسیون مقابله با تحریم در مجلس نهم قرار گرفت ولی این طرح پس‌ازآن دیگر پیگیری نشد تا اینکه در تیرماه 1398 طرح تشکیل باشگاه کشورهای تحریم ستیز تقدیم مجلس شورای اسلامی گردید. نمایندگان مجلس شورای اسلامی طی سال‌های گذشته در اظهارنظرهای خود بارها بر اهمیت تشکیل این باشگاه تأکید کرده‌اند ولی ظاهراً هنوز تشکیل باشگاه کشورهای تحریم‌ستیز در دستور کار دیپلماسی اقتصادی کشورمان قرار نگرفته است.

پیشنهاد مشخص: پیگیری ایده تشکیل باشگاه کشورهای تحریم ستیز مخصوصاً در روابط و گفتگوهای دیپلماتیک ایران با روسیه و چین توسط وزارت امورخارجه و وزارتخانه‌های اقتصادی ضروریست؛ به‌عبارت‌دیگر لازم است پیگیری جهت شکل‌گیری باشگاه یادشده بخشی ثابت از گفتگوها بلکه خواسته ایران از دو کشور یادشده باشد. در این رابطه مجلس شورای اسلامی هم می تواند در پیشبرد این ایده نقش موثری ایفا نماید. در یادآوری لزوم فائق آمدن بر چالش‌ها برای تحقق این طرح می‌توان به تجربه شکل‌گیری سازمان اوپک در قرن بیستم اشاره نمود. در آن زمان خوان پابلو پرز آلفونسو وزیر نفت وقت ونزوئلا طرح تأسیس اوپک را در شرایطی مطرح کرد که تفکری غیرقابل تغییر در کشورهای تولیدکننده نفت دایر بر لزوم حضور شرکت‌های بزرگ نفتی بین‌المللی وجود داشت. حقیقت چنین بود که آن‌وقت کشورهای تولیدکننده نفت اولاً وابسته به آمریکا بودند ثانیاً برخی نظیر ایران تجربه تلخ و ناکام ملی کردن صنایع نفتی داشتند ثالثاً کشورهای تولیدکننده نفت فاقد فناوری و ظرفیت اقتصادی لازم برای توسعه و برداشت از ذخایر هیدروکربنی خود بودند بنابراین در آن زمان طبیعی بود که بسیاری اساساً مخالف تشکیل سازمان کشورهای تولیدکننده نفت باشند و برخی نیز نسبت به کارآمدی آن تردید جدی داشتند. بنیان‌گذاران اوپک نهایتاً به این نتیجه رسیدند که ایجاد گروهی متشکل از کشورهای تولیدکننده نفت سبب خواهد شد تا هم این کشورها در مقابل جاه‌طلبی‌های شرکت‌های نفتی غربی ایستادگی نمایند و هم اینکه از طریق تشریک‌مساعی با همدیگر بسیاری از ضعف‌های خود در حوزه‌های فناوری و اقتصادی توسعه صنعت نفت را برطرف نمایند. پس از اندک زمانی از شکل‌گیری باشگاه اوپک، تمامی اعضا و بنیان‌گذاران دریافتند که این طرح، حرکتی درست و روبه‌جلو بوده است.

فهرست منابع و مآخذ:

• «ابتکار باشگاه تحریم شدگان برای مقابله با تحریم‌ها»، سید محمدرضا موسوی / امیرحسین عرب پور، وبگاه شورای راهبردی روابط خارجی، 12/10/1398
• «چالش ناشی از تحریم‌های ثانویه آمریکا بر سازمان‌های مالی و تجارت بین‌المللی»، الهه پیروزیان، اسفند 1399
• «گشایش اقتصادی با تشکیل باشگاه کشورهای تحریم شده»، خبرگزاری تسنیم، 2/7/1399
• «طرح تشکیل باشگاه کشورهای تحریم شده توسط آمریکا»، پایگاه ملی اطلاع‌رسانی قوانین و مقررات کشور، 4/4/1398
• «بررسی ایده تشکیل گروه کشورهای موضوع تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا»، حمید احمدی، رساله رایزن یکمی وزارت امور خارجه، 1396
• «مفهوم و چگونگی کارکرد یوآن دیجیتال در چین»، امیر منصوری، نشریه رویدادها و تحلیل‌ها، ش 336
• «اوپک از ایده تا اجرا»، شبکه اطلاع‌رسانی نفت و انرژی؛ شانا، 23/6/1389