*افسانه احدی 

یکی از مهمترین اولویت‌های دولت ترامپ که در مبارزات انتخاباتی بر آن تاکید داشت، مبارزه با داعش بود. از طرف دیگر مقام‌های دولت ترامپ برای محدود کردن نفوذ ایران در منطقه نیز تاکید دارند. شاید به همین خاطر است که اولین مقصد مسافرت خارجی دونالد ترامپ به عنوان چهل پنجمین رئیس جمهور آمریکا، عربستان سعودی بود که سفری غیر معمول برای روسای جمهور آمریکا در ابتدای ورودشان به کاخ سفید به شمار می‌رود. ترامپ یکی از راهکارهای شکست داعش را افزایش نقش کشورهای متحد آمریکا در منطقه می‌داند و به این منظور بر تشکیل ائتلاف منسجمی از کشورهای منطقه تاکید دارد که علاوه بر مقابله با تروریسم، سدی در برابر نفوذ ایران تشکیل دهند. با این حال سیاستها و اقدامات غیرمعمول ترامپ باعث شد تا برخلاف تبلیغات پر هیاهو در مورد ایجاد ائتلافی منسجم از کشورهای اسلامی در منطقه خاورمیانه، شکافهای عمیقی که در بین کشورهای منطقه وجود داشت تعمیق شود و در نهایت به یک بحران بیانجامد. با گذشت بیش از ٢٠ روز از سفر ترامپ به عربستان، برخی تحلیلگران رخدادها در خاورمیانه را پیامد این سفر تلقی می‌کنند.

نشست ریاض

عربستان چندین هفته پیش از سفر ترامپ در تدارک بود تا با دعوت از سران تمامی کشورهای اسلامی به جز ایران و با برگزاری جلسات مجلل جایگاه خود به عنوانقدرت برتر منطقه­ای را به رخ بکشد و به ویژه ائتلافی منسجم علیه ایران را شکل دهد. این اقدام در راستای تحرکات دیپلماتیک کشورهای عربی و اسرائیل از زمان روی کار آمدن دولت ترامپ بوده که محور آن درخواست از آمریکا برای مقابله با ایران است. بر مبنای گفتگوهای صورت گرفته میان دولت ترامپ و متحدین آمریکا در منطقه خاورمیانه، به نظر می­رسد سیاست جدیدی در خاورمیانه در حال شکل گرفتن است که بر اساس آن جبهه متحدی از کشورهای عربی، اسرائیل و حتی ترکیه در برابر ایران تشکیل شود تا نوع جدیدی از مهار ایران را اجرایی کند. در چنین فضایی ترامپ در اولین سفر خارجی خود در مقام ریاست جمهوری وارد ریاض شد و در نشست های دوجانبه و چندجانبه ای شرکت کرد که هدف اصلی آنها مقابله تروریسم اعلام شد اما در واقع محوریت ان را مقابله با اقدامات ایران در منططقه تشکیل داد. در این رابطه دو نشست شورای همکاری خلیج فارس و نشست سران کشورهای اسلامی که با حضور ترامپ نشکیل شد بسیار حائز اهمیت است. در نشست اول محوریت بحث مورد نظر آمریکا قطع ریشه های مالی گروه های تروریستی بود و مقرر شد مرکزی در ریاض برای شناسایی و قطع جریان های مالی تشکیل شود. در نشست دوم که بسیاری از سران کشورهای اسلامی حضور داشتند عمده محور سخنرانی ترامپ توجیه ائتلاف ضد ایرانی بود که آمریکا در فکر تشکیل آن است. در این سخنرانی مشخص شد که تعریف ترامپ از تروریسم تنها شامل افراط گرایی گروه های سنی نظیر داعش نمی شود بلکه گروه های شیعی را نیز در بر می گیرد. این نشست اهمیت دیگری نیز برای ترامپ داشت. وی تلاش کرد با حضور رهبران کشورهای مسلمان زمینه سازی برای حل بحران اسرائیل و فلسطین را ایجاد کند. اکثر مقامها و تحلیلگران سیاسی در آمریکا عمده مشکل باقی مانده در این بحران را سرزمین هایی می دانند که برای مسلمانان مقدس است و اسرائیل نیز حاضر به هیچ نوع مذاکره ای در مورد آنها نیست. ترامپ امیدوار بود با حضور رهبران کشورهای اسلامی بتواند زمینه برای تأثیرگذاری آنها بر فلسطینیان بیابد.

پیامدهای سفر ترامپ

مقام های دولت ترامپ امیدوار بودند با تشکیل جبهه متحد عربی-اسلامی علیه ایران بتوانند تا حد زیادی ایران را در منطقه خاورمیانه در انزوا قرار دهند. با این حال خوشبینی های ترامپ بدون در نظر گرفتن این واقعیت است که جبهه عربی-اسلامی خود شکاف ها و اختلاف های عمیقی دارد و حتی پررنگ کردن تهدید ایران نیز نمی تواند باعث شود این اختلاف ها کنار گذاشته شوند.

اولین و مهمترین پیامدی که می توان به دنبال سفر ترامپ به منطقه خاورمیانه مشاهده کرد، بحران ایجاد شده بین قطر از یک طرف و عربستانف امارات، مصر و بحرین از طرف دیگر است. قطر همواره در سال های گذشته با عربستان چالش و حتی تنش را تجربه کرده بود. قطر یکی از مهمترین حامیان اخوان المسلمین است که این امر اتحاد با حضور مصر ور امارات را با مشکل مواجهه می کند. از طرف دیگر قطر روابط خوبی با ایران دارد و سیاست های عربستان را در افزایش دشمنی با ایران مورد انتقاد قرار داده است. یکی از مهمترین و جنجالی ترین انتقادها مربوط به اظهارات امیر قطر در خبرگزاری رسمی این کشور بود که بهانه اقدامات تند عرربستان علیه این کشور شد.

در گذشته تنش های میان قطر و عربستان در سطح سیاسی و سخنان تند باقی می ماند اما این بار عربستان و دیگر کشورهای عرب همسایه قطر با متهم کردن قطر به حمایت از تروریسم و با قطع مناسبات سیاسی خود و بستن مرزهای زمینی، هوایی و دریایی این کشور را با یکی از سخت ترین فشارهای اقتصادی در طول حیاتش مواجه کردند. از طرف دیگر زمینه برخورد نظامی با این کشور بیش از هر زمان دیگری شده است.

از دید تحلیلگران یکی از دلایل برخورد تند عربستان با قطر، سیاست های ترامپ است که باعث شده این کشور در اتخاذ چنین تصمیماتی جسورانه عمل کند. بعد از سفر ترامپ مقامات سعودی بیش از هر زمان دیگری احساس قدرت می کنند و درصدد افزایش قدرت منطقه ای و برخورد جدی با مخالفان خود در شورای همکاری خلیج فارس هستند.

موضعگیری ترامپ تا حد زیادی تأیید کننده اقدامات عربستان است. وی بلافاصله بعد از تحریم همه جانبه قطر توسط عربستان و برخی دیگر از کشورهای عربی چندین توئیت منتشر کرد که متن آنها نشان دهنده تأیید اقدام عربستان و حتی پشتیبانی از این کشور بود. وی در یکی از این توئیت ها نوشت:«در سفر اخیم به خاورمیانه اعلام کردم دیگر نمی توان کمک مالی به ایدئولوژی افراط گرایانه را تحمل کرد. رهبران (عرب) انگشت اتهام را به سمت قطر گرفتند. نگاه کنید!». این توئیت بیانگر آن است که حتی در نشست ترامپ با رهبران کشورهای عربی به اختلاف شدید این کشوره بر سر پشتیبانی قطر از اخوان المسلمین اشاره شدهو حتی شاید بتوان تنش پیش امده در ملاقات دوجانبه امیر قطر با ترامپ در حاشیه نشست های ریاض را تا حدی نشانه این امر دانست.

ترامپ در چندین توئیت دیگر نیز از اقدام عربستان دفاع کرد. این امر در حالی است که یکی از بزرگترین پایگاه های نظامی امریکا در قطر قرار دارد و این کشور یکی از متحدین نزدیک آمریکا محسوب می شود. وی چند روز بعد از این توئیت نیز در جمع خبرنگاران در کاخ سفید گفت که قطر به طور تاریخی از تروریسم در سطح بالایی حمایت کرده است. وی تأکید کرد زمان آن فرا رسیده که حمایت قطر از تروریسم پایان بگیرد.

این موضعگیری ترامپ در حالی مطرح شد که مقام های وزارت خارجه آمریکا و پنتاگون موضعی کاملاً متفاوت داشتند. از جمله رکس تیلرسون، وزیر امور خارجه، در سخنانی خواهان پایان دادن به تحریم قطر از سوی همسایگان عربش شد. به گفته وی، این تحریم ها، امریکا و فعالیت های بین المللی را متضرر می کند و بر مبارزه با داعش تأثیر دارد.

پنتاگون همزمان با انتشار توئیتهای ترامپ از قطر به دلیل میزبانی نیروهای نظامی آمریکا و تعهد پایدار این کشور برای امنیت منطقه تجلیل کرد. از طرف دیگر جف دیویس، سخنگوی وزارت دفاع آمریکا با انتشار بیانیه ای تأکید کرد اگر چه عملیات کنونی از پایگاه هوایی العبید با اختلال یا محدودیتی روبرو نشده اما شرایط به سمتی می رود که امکان برنامه ریزی و طراحی عملیات بلندمدت برای امریکا در منطقه را با مشکل مواجه کند.

تناقض در دیدگاه های ارائه شده میان مقام های آمریکایی می تواند بیانگر اختلافی جدی میان ترامپ به عنوان رئیس جهور و ساختار آمریکا(Deep State) باشد. سیاست پایدار آمریکا در منطقه خاورمیانه همواره بر چلوگیری از برهم خوردن نظم منطقه و شکل گیری قدرت هژمون قرار داشته است و به همین خاطر در گذشته و در دولت های قبل از ترامپ اجازه داده نمی شد تنش های میان کشوره تا حد خطرناکی افزایش یابد. در حال حاضر ساختارها و نهادهای قدرتمند داخل آمریکا نظیر پنتاگون همچنان هر نوع برخوردی در منطقه میان متحدین آمریکا را برای منافع آمریکا مضر می دانند اما ترامپ موضعی بر خلاف آنها را اعلام کرده است.

به طور کلی می توان پیامدهای زیر به دنبال سفر ترامپ و موضعگیری اخیر وی در منطقه را در نظر گرفت:

1- امریکا به دنبال افزایش انسجام و ائتلاف کشورهای منطقه برای مقابله با داعش و ایران بود و محور سفر ترامپ به عربستان نیز بر همین امر قرار داشت. اما در عمل این ائتلاف تا حد زیادی به خاطر موضع گیری های نسنجیده ترامپ تضعیف شد. از یک طرف شکاف در شورای همکاری خلیج فارس تشدید شد که در یک طرف ان قطر، عمان و کویت و در طرف مقابل عربستان و دیگر کشورهای عضو قرار دارند. از طرف دیگر تنش ها میان سران کشورهای اسلامی عمدتاً بر سر اخوان المسلمین افزایش یافته و باعث شده تا ترکیه حتی از حمایت نظامی از قطر سخن بگوید.

2- فشار اقتصادی بر کشور ثروتمندی همچون قطر نمی تواند در میان مدت تأثیر زیادی داشته باشد. انتظار می رفت که اقدامات تند عربستان به تحریم اقتصادی و قطع مناسبات سیاسی محدود نشود و در نهایت به اقدامی نظامی یا تلاش برای تغییر حاکمان قطر بیانجامد. این امر تا حد زیادی به آمریکا بستگی دارد تا به نوعب مانع اقدامات تندتر عربستان نشود. با این حال آمریکا در داخل دچار چنددستگی و بحران هایی است که ترامپ به وجود آورده و هنوز موضع منسجمی را اعلام نکرده است. بحران قطر یکی از رویدادهایی است که شکاف شدید میان ترامپ و ساختار مرریکا را نشان می دهد. در موارد مختلف ساختار آمریکا قدرتمندتر و مؤثرتر از ترامپ عمل کرده و به نوعی اقدامات ترامپ را خنثی نموده است. این در حالی است که پشتوانه اقدامات عربستان ترامپ است. اگر در روزهای آینده ساختار آمریاک بتواند بر ترامپ فائق آید، قطر بازنده بحران کنونی نخواهد بود.

3- استمرار بحران قطر کاملاً به ضرر عربستان و حتی سیاست هایی است که آمریکا دنبال می کند. قطر ناچار به جایگزینی عربستان با کشورهای دیگر است و مهمترین جایگزین برای این کشور ایران است. هر چه بحران قطر عمیق تر و طولانی تر شود، مناسبات ایران و قطر و ایران و ترکیه از طرف دیگر می تواند عمق بیشتری پیدا کند. در واقع رویدادهای بعد از سفر ترامپ به عربستان نه تنها باعث انزوای ایران نشد بلکه سبب شد زمینه قدرتمندی برای تعامل بیشتر ایران با قطر و ترکیه شکل بگیرد.

4- آمریکا تکیه زیادی بر متحدین عرب خود در منطقه در پیشبرد سیاست هایش دارد اما موضعگیری های ترامپ باعث می شود اعتماد به این کشور تا حد زیادی در بین زهبران عرب منطقه از بین برود. برای مثال، یکی از اقدامات قطر به دنبال بحران ایجاد شده با کشورهای عرب همسایه اش، سفر وزیر امور خارجه قطر به روسیه بود که به نوعی شاید گویای جوابی به سخنان ترامپ باشد و اینکه این کشور به دنبال جایگزینی برای آمریکاست.

5- جسور شدن عربستان و اقدامات این کشور که حاکی از اعتماد زیاد مقام های سعودی به پشتیبانی آمریکاست باعث می شود تا عربستان محافظه کاری گذشته را نداشته باشد و برای کنار زدن رقبای خود از هیچ اقدامی چشم پوشی نکند. این امر شرایط منطقه را در آینده خطرناک تر وپیچیده تر خواهد کرد. در حالی که سیاست آمریکا در منطقه خاورمیانه همواره حفظ نظم و موازنه و جلوگیری از افزایش تنش های جدی بوده است.

*پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک