در عصر حاضر، محیط زیست از اهمیت و جایگاه بسیار مهمی نزد ملت‌ها و دولت‌‌ها برخوردار است، چرا که امروزه محیط زیست در حمایت از توسعه، چهار نقش مهم را بر عهده دارد که عبارتند از: حمایت از زندگی، عرضه منابع طبیعی، جذب ضایعات محصولات و خدمات رفاهی. درواقع این چهار نقش جزء وظایف تفکیک ناپذیر محیط زیست است. از سوی دیگر، ظرفیت اکوسیستم‌ها برای پذیرش تغییرات در محیط زیست محدود بوده و گرچه طبیعت توانایی مقابله با تغییرات را دارد ولی سرعت بازسازی طبیعی در حد تخریب‌ها نیست و در نتیجه فرآیند تخریب محیط زیست به صورت غیرقابل بازگشتی در حال پیشروی است.

یکی از مهمترین بحران‌های زیست محیطی در مناطق خشک و نیمه خشک پدیده مخرب بیابان زایی و فرسایش بادی می‌باشد که وقوع طوفان‌های گرد و غبار و حرکت ریزگردها از پیامدهای آن محسوب می شود. طی سال های اخیر طوفان های گرد و غبار در غرب آسیا و بخصوص در صحاری عربستان و عراق اثرات زیان بار زیادی را برای کشورمان به همراه داشته که دامنه آن تا شهرهای عمده کشیده شده است. وسعت خسارات این پدیده تنها محدود به تهدید اراضی کشاورزی و مناطق صنعتی نبوده، بلکه با مختل نمودن زندگی عادی شهروندان آشکارا تبدیل به یک تهدید جدی زیست محیطی شده و واکنش افکار عمومی را به دنبال داشته است.

طی چند دهه اخیر گزاره هایی همانند “کشمکش بر سر منابع طبیعی”، “کمبود منابع طبیعی”، ” فروسایی محیطی”، “گرمایش جهانی”و ” نگرانی از پیامدهای اجتماعی و سیاسی آن ها” کانون ادبیات سیاست و امنیت زیست محیطی جهان بوده اند. گزاره های یادشده درست همان جایی هستند که زمین و زیست کره و سیاست و مناسبات قدرت در هم می آمیزند. بر همین اساس، تغییرات بوم شناسی و سیاست های امنیتی جهان صنعتی، جغرافیای تهدیدات زیست محیطی، پیامدهای سیاسی، تاثیرات نظام جهانی از تخریب محیط زیست و پناهندگان زیست محیطی در حوزه مطالعات ژئوپلتیک زیست محیطی قرارگرفته اند.

ژئوپلیتیک زیست محیطی

پس از جنگ سرد و فروپاشی شوروی تمرکز بر دیگر تهدیدات از جمله فرایندهایی تهدیدکننده امنیت منابع طبیعی و ناتوانی در برخورد با افزایش تقاضای روزافزون جمعیت کانون مطالعات ژئوپلیتیک قرار گرفت. افزون بر این، پس از حملات یازده سپتامبر در ایالات متحده پیکار با ترور و تروریسم که شامل تروریسم بیولوژیک هم می شود به عنوان محرک و گفتمان عمومی با ژئوپلیتیک زیست محیطی همراهی بیشتری نشان داد. داده ها و یافته های موجود نشان می دهند که تغییرات محیطی با خاستگاه انسانی یا طبیعی پیامدهای ژرفی بر نظام های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی داشته اند . طی یک صد سال اخیر توسعه فناوری، گسترش ابزارهای صنعتی، رشد فزاینده جمعیت به همراه تلاش گسترده برای تأمین نیازمندی های رو به فزونی آن، فروسایی محیط زیست را در قالب تخریب و آلودگی عناصر و سازندگان زیستکره به دنبال داشته که نتیجه آن در شکل بحران و ناامنی جهانی نمود یافته است. داده ها و یافته های موجود گواه بر فزایندگی دامنه فروسایی در اشکال تغییرات آب و هوایی، بالا آمدن سطح دریا، آلودگی جوی، فرسایش خاک، تهدید تنوع گونه ها آلودگی پهنه های آبی، نابودی زیستگاه های (گیاهی و جانوری) و صدها مسئله دیگر تخریب محیط زیست را با توجه به ابعاد امنیتی و کروی آن در متن تهدیدات غیر سنتی یا نو پدید قرار داده است. به گونه ای که محیط زیست مهم ترین مسئله امنیت ملی واحدهای ملی در سده بیست ویکم است.

بررسی پیامدهای فضایی تغییرات محیط زیست جهانی درست همان جایی است که زمین و سیاست در هم می آمیزند. بر این پایه، تغییرات آب وهوایی و به مثابه آن بحران ریزگردها و پیامدهای برخاسته از آن سرشت و کارکردی ژئوپلیتیکی دارند زیرا دگرگونی های محیط طبیعی به واسطه پهنه اثرگذاری و پیامدهایی که دارند می توانند عوامل اقتصادی، سیاسی و جمعیتی موثر در جغرافیای قدرت را متحول کنند.

نگاه امنیتی به مسئله ریزگردها

بحران ریزگردها را می توان به مثابه تهدیدی برای امنیت زیست محیطی و ملی تلقی نمود. به گمان بسیاری از محققان در نظام بین الملل کنونی، امنیت چهره سنتی و نظامی خود را از دست داده و بعدی غیرنظامی نیز یافته است. از آنجایی که گفتمان هایی نظیر قدرت، منافع و اهداف، دولت و جنگ دگرگون شده، بنابراین مفهوم امنیت نیز دچار تحول شده است. امنیت در این حالت یک مقوله فراگیر است که خودش را به صورت یک ساختار شامل مجموعه ای از فرصت ها و تهدیدات مطرح می نماید. در این میان بحران های زیست محیطی ازجمله مسائل نوظهوری است که به یکی ازموضوعات عمده در امنیت بین الملل مبدل شده و جایگاه آن را از سیاست پست به سیاست عالی تغییر داده است. این بحران ها زمانی که با سایر چالش های سیاسی، نظامی و رقابت های کشورها در تأمین اهداف ملی خود گره می خورند به موضوعی در سیاست بین الملل تبدیل می شوند.

بنابراین مخاطرات زیست محیطی را نیز باید به محیط امنیتی کشورها اضافه نمود. این مخاطرات جمع وسیعی از جوامع را در بر می گیرد و درجه شمولیت آن بالاست، لذا طیف وسیعی از اقدامات را طلب می کند. در اصل دو رویکرد اساسی درباره امنیت محیط زیستی وجود دارد؛ یک تفسیر از امنیت محیط زیستی این است که تخریب محیط زیست و کم شدن منابع، تأثیر منفی بر امنیت یک کشور دارد و مشکلات محیط زیستی مثل بیابان زایی، باران های اسیدی، تخریب جنگل ها و طوفان های ماسه ای می تواند منجر به رکود اقتصادی، آشوب اجتماعی و بی-ثباتی سیاسی گردد، این تأثیرها می تواند درگیری و حتی خشونت را در داخل کشور یا با کشورهای همسایه به دنبال داشته باشد و با هم افزایی با سایر چالش های منطقه ای، امنیت یک کشور را به خطر اندازد.

دومین تفسیر از امنیت محیط زیستی بیشتر مربوط به تهدید تغییرات محیط زیستی بر امنیت فردی است. تحلیل گرانی که رویکرد دوم را بر می گزینند، فرض را بر این می گذارند که حیطه امنیت ملی به گونه ای وسیع در نظر گرفته شده است که رفاه عمومی، جسمی، اجتماعی و اقتصادی افراد را در بر می گیرد.

اثرات چنین تغییراتی، تهدیدات کوتاه مدت و بلندمدتی را برای امنیت  انسانی به وجود می آورد، عده ای معتقدند از آنجایی که عواملی چون گسترش بیابان ها و نوسانات شدید  اقلیمی و حوادث جوی (نظیر سیل، خشکسالی و گردوغبار) زندگی انسان ها ودیگر موجودات کره زمین را تهدید می کنند باید آن ها را به چشم یک تهدید امنیتی فوری نگریست.

بطورکلی می توان گفت فرآیندهایی که سبب بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی و یا تغییراقلیم می شوند اساساً با فرایندهای گسترده تر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که خود بخشی از اقتصاد درهم تنیده سیاسی است پیوند دارد. لذا فرایندهای جهانی شدن، وابستگی متقابل در عرصه اقتصاد و سایر حیطه های زندگی بشر به نحو فزاینده ای به موضوعات زیست محیطی بعد منطقه ای و جهانی بخشیده است.

ماهیت و منشا ریزگردها

در سال های اخیر تعداد تکرار و شدت وقوع ریزگردها درایران آن را به یک معضل زیستی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل کرده است و همزمان نظرهای مختلفی توسط نهادها و سازمان های مسئول و غیرمسئول درباره آن اظهار و راهبردها و راهکارهای گوناگونی اعم از علمی و منطقی یا غیرعلمی برای مقابله یا تعدیل آثار زیانبار آن ارائه شده است.

آنچه که در این بحث به طور مشخص مورد توجه قرار دارد، ریزگردهایی است که عموماً مناطق غرب و جنوب غربی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد و در یک دهه اخیر تکرار وقوع آن ها به شدت افزایش یافته است.

واقعیت آنست که منشأ ظهور پدیده ریزگردها در جهان به عنوان بخشی از آثار و عوارض فرسایش بادی، عموماً مختص مناطق خشک و نیمه خشک است، اگرچه دامنه اثرات آن ممکن است بخش های وسیع تری از کره مسکون، حتی مناطق مرطوب و نیمه مرطوب را هم در بر گیرد.

اکثریت گرد و غبارهای دنیا از نواحی محدودی مانند بیابان بزرگ آفریقا، آسیای جنوب غربی، مرکز استرالیا، مغولستان و بخش هایی از قاره اروپا و آمریکا منشاء می گیرند.

 ایران، عراق، عربستان، یمن، اردن، ترکیه، سوریه، کویت و کشورهای شمال آفریقا با حساسیت ها و آسیب-پذیری متفاوتی موضوع ریزگرد را دنبال می‌نمایند. در بررسی توزیع جهانی از این کمربند به عنوان کمربند غبار نام برده می شود. این کمربند جغرافیائی در نیمکره شمالی واقع شده و در منطقه جنوب غرب آسیا از شمال آفریقا تا چین گسترده شده است.

بسیاری از کارشناسان، مناطق بین المللی تالاب هورالعظیم در عراق را عامل اصلی و منشا طوفان های گرد و غبار معرفی کرده و تعدادی دیگر نواحی ربع الخالی(بیابان بزرگ عربستان) را منشا این طوفان ها قلمداد می-کنند. گرچه خشک شدن بخش عظیمی از نیزارهای هورالعظیم در سال های جنگ ایران و عراق که به علت انحراف آب رودخانه های دجله و فرات و همچنین ایجاد سدها و بندهای فراوان توسط ترکیه و عراق در بالادست این دو رودخانه بزرگ می تواند بستر مناسبی برای منشاء گرد و غبار باشد، ولی نمی توان بیابان های ربع الخالی عربستان و سایر اراضی خشک و بدون پوشش گیاهی اطراف خلیج فارس را به عنوان منبع اصلی تولید ذرات گرد و غبار از نظر دور داشت.

علاوه بر آن، سال های خشک و کم باران چند سال اخیر نیز این پدیده را تشدید کرده و ابعاد گسترده تری به آن داده و بر خسارات آن افزوده است.

موانع حل بحران ریزگردها

چالش بزرگ سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران

واقعیت آنست که حل بحران ریزگردها با موانعی غیر از مسائل طبیعی و بیابانی مواجه است و اگر حل این بحران طول کشیده ناشی از وضعیت نامناسب سیاسی در منطقه است، بروز نابسامانی های سیاسی و اشغال عراق از دهه 90 میلادی از جمله این تنش ها به شمار می رود، وضعیت نامشخص قطعنامه 598 و وضعیت نه جنگ و نه صلح ایران و عراق و از این مهم تر موضوع غرامت پرداخت نشده ایران در جنگ تحمیلی و نیز باقی ماندن اختلافات بر سر اروند رود و اصرار طرف عراقی بر موضوع حق آبه این کشور در تامین آبی تالاب‌های هورالعظیم، هورالحمار و هورالهویزه مزید علت است. به این ترتیب وجود «اختلافات هیدروپلیتیک» میان کشورهای عراق و ترکیه، عراق و سوریه، عراق و ایران، از جمله موانع شکل گیری « همگرایی» در غلبه بر بحران ریزگردهاست.

 از سوی دیگر بررسی توانایی ها و قدرت منطقه ای هرکدام از بازیگران مطرح در مساله ریزگردها نشان می دهد گفتمان های مبتنی بر اجبار و یا پاداش و تنبیه نمی تواند مورد استفاده قرار گیرد، به رغم برتری نسبی قدرت منطقه ای کشورهای نظیر ایران و ترکیه، هیچکدام از این کشورها از ابزارهای بالادستانه برای تحت فشار قراردادن یک جانبه طرف های دیگر برخوردار نیستند، از سوی دیگر عربستان به عنوان بازیگری که سعی در بزرگ نشان دادن خود در منطقه را دارد تا بحال تمایلی برای شرکت در مذاکرات و حل بحران های زیست محیطی نشان نداده و شواهد حاکی از افزایش تنش سیاسی میان ایران و این کشور در این موضوع خواهد بود.

دولت های منطقه طی سال های اخیر دچار کشمکش های امنیتی و سیاسی عدیده ای بوده اند و نتوانسته اند ساختار مناسبی برای همکاری منطقه ای ایجاد نمایند، وجود این نابسامانی ها مانع از آن بوده تا منجر به ایجاد یک پیمان سیاسی، اقتصادی وبازرگانی مستحکم گردد و ساختار های موجود نظیر «سازمان اکو» نیز حال و روز خوشی ندارد، در هرصورت آمادگی کشورهای منطقه برای دست برداشتن از منافع کوتاه مدت و یکسان سازی منافع کلید موفقیت در غلبه بر چالش های زیست محیطی و از جمله ریزگرد به شمار می رود.

بحران ریزگردها در چند سال اخیر باعث شده است که ایران به خصوص با کشورهای همسایه خود رایزنی ها و مذاکراتی را داشته باشد که به دنبال آن امضاء تفاهم نامه هایی را به دنبال داشته است که از جمله این توافقات می توان به تفاهم نامه دو جانبه بین ایران و عراق اشاره نمود که در این تفاهم نامه بر همکاری دو جانبه تاکید شده است و همچنین دو کشور در سطح منطقه ای همکاری هایی را شروع نموده و از کشورهای منطقه و بخش-های مختلف سازمان ملل متحد و انجمن های بین المللی برای حمایت و شرکت در این اقدام دعوت به آورده اند.

از جمله نکات جالب این تفاهم نامه استفاده از عبارت «توفان شن» به جای عبارت« ریزگرد» بوده در حالی که این دو عبارت با یکدیگر متفاوت بوده و اساساً توفان شن در محدوده های محلی داخل یا جنب بیابان و در ارتفاع خیلی پایین (حتی کمتر از چند متر) رخ می دهد. در حالی که ریزگردها در ارتفاعات بالا رخ می دهد که آلایندهای سطح بالای هوا را با خود به سطح زمین می آورد.

مدتی بعد جلسه همکاری منطقه ای درباره محیط زیست در کشور ترکیه برگزار شد و در این نشست که چهار کشور عراق، سوریه، ترکیه و ایران شرکت داشتند، منتهی به امضای«بیانیه آنکارا» شد.

در این بیانیه بر همکاری کشورهای عضو در به حداقل رساندن آلودگی های زیست محیطی به ویژه پدیده ریزگردها تاکید شده است. همچنین در این بیانه آمده است که کشورهای عضو با توجه به اصول انصاف و عمل متقابل تمام تلاش خود را در جهت کنترل فرسایش بادی خاکی و توسعه پروژه هایی منطقه ای برای مهار این مخاطرات در چهارچوب توسعه پایدار و مطابق با معاهدات و موافقت نامه های که طرفین عضو آن هستند، مبذول خواهند نمود.

در تحلیل منافع هریک از بازیگران در مواجهه با بحران ریزگردها در منطقه می توان مشاهده کرد کشور ترکیه بطور مستقیم ذی نفع نیست اما منافع دیگری را برای حضور فعال در منطقه و به ویژه اهداف اقتصادی دنبال می‌کند. سوریه ذینفع است و آماده همکاری است و در صورت غلبه بر بحران های داخلی احتمالاً دنباله روی ایران خواهد بود.

عربستان دخالت نمی کند و به نظر می رسد در شرایط کنونی از حضور درچنین ترتیباتی که با مدیریت تحولات از سوی ایران همراه باشد سرباز می زند. بایستی گفت فقدان حضور عربستان به عنوان یک بازیگر موثر در منطقه، در عمل اجماع نظر لازم را برای شکل دهی امنیت زیست محیطی را کمرنگ و خنثی خواهد نمود.

حضور و یا عدم حضور کویت و قطر چندان مهم نیست و فاقد تاثیرگذاری جدی در این حوزه است، به نظر می‌رسد اردن نیز تمایلی برای حضور در ترتیبات منطقه ای زیست محیطی با حضور ایران ندارد، یمن نفعی برای خود احساس نمی کند بخصوص اینکه در حال حاضر بی ثبات هم هست.

فرجام

با توجه به مطالب فوق بایستی گفت، کنترل و مدیریت بحران ریزگردها با توجه به جنبه مرزگذر بودن آن فراتر از وظایف یک کشور یا سازمان بین المللی بوده و نیازمند شکل گیری «ساختار بین المللی و همکاری نهادهای «بین‌المللی» در این زمینه است. البته در زمینه مبارزه با پدیده ریزگردها جای خالی یه «نهاد هماهنگ کننده منطقه ای یا بین المللی» به شدت احساس می شود. این امر نیازمند تقویت همکاری بین المللی برای ایجاد«همگرایی منطقه ای و بین المللی» با یکدیگر در زمینه تصویب قوانین داخلی و اجرای برنامه های مشترک در راستای تثبیت شن های روان و مبارزه با بیابان زایی و استفاده از ظرفیت ها و اعتبارات جهانی در راستای مقابله با ریزگردها است.

نبود یک موافقت نامه منطقه ای یا جهانی که به طور اختصاصی این موضوع را مورد بررسی قرار دهد، باعث وجود ابهام در مسئولیت کشورها شده است. لذا ضرورت تدوین چنین معاهده ای بسیار احساس می شود.

بکارگیری حقوق بین الملل و اصول مترقی آن همانند اصل استفاده غیر زیانبار از سرزمین و اصول حسن همجواری و همکاری و اصل مسئولیت کشورها در قبال صدمه به محیط زیست دیگر کشورها در زمینه آلودگی‌های فرامرزی و اصل اطلاع رسانی فوری و به موقع در مورد خسارات فرامرزی به محیط زیست، می تواند از روند رو به رشد توفان های گرد و غبار جلوگیری نماید و با توجه به نوظهور بودن این پدیده و عدم قاعده‌مندسازی در سطح جهانی به نظر می رسد، بهترین راه کاهش اثرات مخرب گرد و غبارها بر روی محیط زیست تقویت معاهدات و قوانین موجود که به نوعی مرتبط با موضوع می باشد، اجرای برنامه های کوتاه مدت و بلندمدت مشترک می تواند این روند را سرعت بخشد.

محمود نورانی

منبع: خبرگزاری فارس