مقدمه

با توجه به تب رو به رشد ایجاد و راه اندازی کتابخانه‌های دیجیتالی توسط کتابداران و مدیران سازمان‌ها ، شایسته است که نسبت به ماهیت ، کارکردها ، مزایا و معایب این نوع کتابخانه‌ها آگاهی لازم فراهم آید تا از هدر رفتن بودجه ، وقت و نیروی انسانی جلوگیری به عمل آید. یعنی دقیقا بدانیم که کتابخانه دیجیتالی چه چیزی است و چه چیزهایی نیست. امروزه این تفکر که ایجاد کتابخانه دیجیتالی سخت و گران است و تلاش و همت بسیاری را می طلبد حاکم است. ایجاد کتابخانه دیجیتالی کارآمد چالش‌های بسیاری را در پی دارد. افزودن محمل‌های دیجیتالی به مجموعه سنتی به سادگی افزدون منابع جدید (مانند نوارهای صوتی و تصویری) به کتابخانه سنتی نخواهد بود. اطلاعات دیجیتالی ماهیتی منحصر به فرد دارند که با توجه به در نظر گرفتن همه شرایط موجود سازمان و کتابخانه خود نسبت به آن باید تصمیم گیری کرد.

تعریف کتابخانه دیجیتال

ویژگی های کتابخانه‌های دیجیتال

– کتابخانه‌های دیجیتال. وجه دیجیتال کتابخانه‌های سنتی هستند که مجموعه‌های دیجیتال و سنتی یعنی مواد الکترونیکی و کاغذی را در بر می‌گیرد.

– کتابخانه‌های دیجیتال هم به مهارت کتابداران احتیاج داردو هم مهارت دانشمندان کارآمد رایانه.

– در کتابخانه‌های دیجیتال فاصله میان جویندگان و پدید آورندگان تقریباً به صفر می‌رسد.

– کتابخانه دیجیتال علاقه‌مندان به موضوعات مشترک را از سراسر کشور کنار هم می‌آورد و به آنها امکان می‌دهد که در هرجای ایران و حتی جهان در موضوعات مورد علاقه‌شان به بحث بنشیند و این باعث می‌شود فاصله میان نخبگان کشور از بین برود و آنها بتوانند مسائل خودشان را با دانشمندان و نخبگان جهان مطرح نمایند.

– در کتابخانه‌های دیجیتال. امکان استفاده همزمان از یک منبع خاص برای استفاده کنندگان فراهم است. 

– برخلاف کتابخانه‌های فیزیکی برای کتابخانه‌های مجازی دو مقوله زمان و مکان. کلمات بی مفهومی هستند.

مزایای کتابخانه دیجیتالی

از این نظر که در کتابخانه های دیجیتال خدمات کتابخانه‌ای به زمان و مکان خاص محدود نمی شود دارای امتیازات متعددی است، نیاز به فضای کم، امکان بازیابی و ذخیره اطلاعات، سهولت استفاده در همه جای دنیا از جمله آن است. شاید بزرگترین مزیت کتاب‌های دیجیتالی نسبت به کتاب‌های چاپی، حجم و قابلیت حمل آنهاست. به طور کلی از مزایای یک کتابخانه دیجیتالی می‌توان مطالب زیر را نام برد:

– نبود وابستگی فیزیکی کاربر،

– دسترسی چندگانه به یک سند،

– فضای کم برای انبوه اطلاعات،

– سازماندهی منابع اطلاعاتی،

– توصیف منابع اطلاعاتی (متن، تصاویر، فایل های صوتی و نظایر آنها) ،

– تحلیل محتوا و نمایه سازی،

– دسترسی آسان به محتوای مواد دیجیتال،

– امکان دسترسی به محتوای مواد سایر مراکز دیجیتالی،

– مدیریت دقیق‎تر بر حجم گسترده‎ای از اطلاعات ،

– کاهش زمان نشر،

– دسترسی به منابع خاص مانند نسخ خطی

مشکلات کتابخانه‌های دیجیتالی

– نبود وضوح قوانین مربوط به حق مولف

– نبود هماهنگی ما بین متخصصان رایانه و کتابداری و اطلاع‎رسانی

– عدم وجود زیرساخت‌ها

– نبود روابط عاطفی میان کاربر و کتابخانه

– کتابخانه‌های دیجیتالی و هزینه نسبتا بالای ایجاد و موانع مالی آن

– لزوم داشتن مهارت جستجو و بازیابی اطلاعات

– حفاظت از منابع اطلاعاتی موجود

راه های مختلف گردآوری و تهیه منابع

– خریداری و یا تهیه منابع موجود به صورت دیجیتال و چندرسانه‌ای

– گزینش و تبدیل منابع میکروفرمی موجود در سازمان به صورت دیجیتال

– تهیه برخی منابع مورد نیاز از طریق مبادله با سایر مراکز و کتابخانه‌های داخلی و خارجی

همیشه در دسترس نبودن مواد اطلاعاتی به دلیل استفاده همزمان آن سند توسط استفاده کننده دیگر بدلیل محدودیت ساعات کار اغلب کتابخانه‌ها، زمان استفاده از این کتابخانه‌ها معمولاً محدود است

ویژگی های کتابخانه سنتی

کتابخانه سنتی کتابخانه هایی هستند که مجموعه اطلاعات آنها بصورت چاپی است و کلیه عملیات کتابخانه ای و ارائه خدمات اطلاعاتی بصورت دستی انجام می شود.

کتابخانه های سنتی نیاز به فضای مناسب دارد و استفاه کنندگان برای دستیابی به اطلاعات وقت زیادی صرف می کنند که در موااردی بی نتیجه است. از طرفی محدودیت ساعت کار کتابخانه ها موجب محدودیت در استفاده از اطلاعات می شود و استفاده همزمان اطلاعات برای کاربران امکان پذیر نیست.

درکتابخانه های سنتی کاغذ به عنوان تنها نماد کتابخانه است و در دوره طولانی کتابخانه های کاغذی ثبات زیادی ندارند.

– غالباً موجودی ها به صورت چاپی هستند.

– کلیه عملیات کتابخانه‌ای و ارائه خدمات اطلاعاتی بصورت دستی انجام می‌شود، و هیچ کار رایانه‌ای روی فعالیت‌های کتابخانه‌ها انجام نشده‌است.

– فرایند سازمانی و مدیریت در این کتابخانه‌ها معمولاً دستی است.

– فرایند بازیابی اطلاعات بر مبنای استفاده از نمایه‌ها، کارت برگه‌ها که ماهیتا دستی هستند صورت می‌پذیرد.

– همیشه در دسترس نبودن مواد اطلاعاتی به دلیل استفاده همزمان آن سند توسط استفاده کننده دیگر بدلیل محدودیت ساعات کار اغلب کتابخانه‌ها، زمان استفاده از این کتابخانه‌ها معمولاً محدود است.

سیر تحول کتابخانه‌ها از سنتی تا مجازی

کتابخانه سنتی : موجودی به صورت چاپی که هیچ کار رایانه‌ای روی آن انجام نشده‌است

کتابخانه خودکار: خودکار کردن فعالیت‌های کتابخانه، فهرست نویسی، امانت، فراهم آوری … رایانه‌ای، موجودی بطور عمده به شکل چاپی با تعدادی محدود منابع

کتابخانه الکترونیکی: فعالیت‌ها کاملاً خودکار، شبکه دیسک فشرده، منابع به دو شکل الکترونیکی و متعارف است.

کتابخانه دیجیتال: کاملاً خودکار، تمام منابع به شکل دیجیتال در آمده، شبکه محلی فیبرهای نوری با سرعت بالا و دستیابی به شبکه‌های گسترده

کتابخانه مجازی: کتابخانه بدون دیوار با تامین دستیابی به منابع، کتابخانه بدون منابع

چشم‌انداز آینده

اگر دیروز هدف کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی بیشتر گردآوری و سازماندهی منابع اطلاع رسانی بود، امروز هدف آنها به علت حجم انبوه اطلاعات پراکنده و آلوده، اشاعه اطلاعات می‌باشد. در جهان امروز در حالی که وب جهان گستر، جهان را تحت تسلط خود درآورده است، هیچ‌کدام ازبخش های کتابخانه‌های تخصصی اعم از تهیه وسفارش، گردآوری، سازماندهی و حتی اشاعه، خارج از دایره اینترنت نمی‌تواند کارایی داشته باشد.

نتیجه گیری

کتابخانه‌های دیجیتالی به خاطر راحتی استفاده رو به گسترش هستند. اطلاعات دیجیتالی ماهیتی منحصر به فرد دارند که با توجه به در نظر گرفتن همه شرایط موجود سازمان و کتابخانه خود نسبت به آن باید تصمیم گیری کرد. کتابخانه‌های دیجیتالی با در دسترس قرار دادن منابع برای مردم و نگهداری و حفاظت از مجموعه جهانی دانش و خلاقیت برای نسل آینده اعلام شده، ایجاد امکانات دسترسی در حد وسیع به دامنه گسترده مدارک فرهنگی، تاریخی و همکاری در آموزش و یادگیری مادام العمر از جمله اهداف آرمانی طرح ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی می‌باشد. به طور خلاصه هدف از ایجاد کتابخانه‌های دیجیتالی به طور کلی گردآوری و ذخیره، بازیابی و سازماندهی اطلاعات می‌باشد. امکان استفاده آن نسبت به کتابخانه‌های دیگر راحت‌تر می‌باشد و هر موقع از شبانه روز که نیاز داشته باشیم می‌توانیم از آن استفاده نمائیم. از مزیت‌های دیگر کتابخانه ی دیجیتالی اشغال فضا و حجم کم نسبت به سایر کتابخانه‌های دیگر می‌باشد.

منبع: خبرگزاری صدا و سیما