*سجاد مرادی کلارده

مراسم پیاده روی از نجف تا کربلا در اربعین حسینی که هر سال با استقبال بیشتری از سوی شیعیان و مسلمانان جهان روبرو می شود، از زوایای مختلفی قابل بررسی است. به نظر می رسد یکی از مهم ترین مواردی که می توان در این حماسه عظیم مورد تاکید قرار داد، ظرفیت های آن برای ارائه تصویری مطلوب تر از اسلام و تشیع باشد. امری که در چارچوب یک دیپلماسی عمومی قوی قابل تحقق است. این پژوهش با بهره گیری از بصیرت های دیپلماسی عمومی ناظر بر ارزیابی مهم ترین ظرفیت های این راهپیمایی عظیم در حوزه سیاسی امنیتی و فرهنگی اقتصادی در جهت تقویت دیپلماسی عمومی ایران و تصویرسازی مطلوب‌تر از تشیع، مقاومت و ایران است. هدف و مخاطب اصلی دیپلماسی عمومی عامه مردم در سایر جوامع و به ویژه گروه های هم گرای مردمی است. در این مراسم پیاده روی اربعین نیز شاهد حضور خیل عظیم مردم و گروه های هم گرا حول محور اسلام و اهل بیت (ع) هستیم. بنابراین می توان انتظار داشت که واکاوی پتانسیل های این مراسم می تواند توان و ظرفیت ایران به ویژه در حوزه­ های سیاسی و فرهنگی را افزایش دهد.

دیپلماسی عمومی (ویژگی ها و مولفه ها)

پیشرفت ارتباطات و اطلاعات در جامعه بین المللی و ظهور سیاست فرابین المللی، ایجاب کننده دیپلماسی نوینی است که با فاصله گرفتن از روش های سنتی، بر شفافیت، بازبودن و همکاری با بازیگران جامعه مدنی و فروملی در حوزه همگانی استوار باشد. این نوع دیپلماسی که دیپلماسی عمومی خوانده می شود، متضمن ویژگی ها و مولفه های چندی است. سیاست خارجی جمهوری اسلامی نیز با توجه به اهمیتی که برای ملت‌ها و افکار عمومی قائل است و تاکیدی که بر اهداف فراملی انقلاب اسلامی دارد طی سال های اخیر توجه ویژه ای به این دیپلماسی داشته است (دهقانی فیروزآبادی و فیروزی، 1391: 75 74.)

دیپلماسی عمومی اقداماتی برای تعامل و ارتباط با دیگر ملل و اندیشه ها است که هدف آن استقرار و استمرار روابط طولانی مدت فرهنگ، ارزش ها و سیاست های نظام مورد نظر با جوامع دیگر است. دیپلماسی عمومی با ارائه چهره ای مثبت از کشور، می تواند به محدوده ای دسترسی پیدا کند که دیپلماسی سنتی نمی‌تواند. این نوع دیپلماسی در سطوح پایین تر جامعه توانایی بیشتری برای تاثیر بر مخاطبان اصلی خود یعنی افراد و نهادهای غیردولتی دارد که برقراری ارتباط با آنها نیازمند مهارت های خاص خود است (هادیان و احدی، 1388: 92 89). یکی از مهم ترین مفاهیم مرتبط با دیپلماسی عمومی و در واقع مبنای اصلی آن، مفهوم قدرت نرم موردنظر جوزف نای است. قدرت، توانایی جایگزینی رفتار دیگران با آنچه خود می‌خواهیم است (Nye, 2006: 1). قدرت نرم نیز شیوه­ای برای دست یابی به نتایج دلخواه با روش های اقناعی، بدون تهدیدی آشکار و طریقی جدید از اعمال قدرت است که سبب می شود تا کشوری با انجام اقداماتی، کشورهای دیگر را به انجام خواسته های خود مجاب کند (Nye, 1990: 166 168). با توجه به تعریف فوق، دیپلماسی عمومی دارای مولفه های مختلفی چون فرهنگی، اقتصادی و رسانه ای است. در این بین نزدیک ترین مولفه به قدرت نرم موردنظر نای، مولفه فرهنگی است. نای قدرت نرم را به قدرت فرهنگی کشور نزدیک تر می داند و در این راستا بر گسترش مبادلات فرهنگی تاکید دارد (Nye, 2006: 1 2).

دیپلماسی عمومی از ویژگی­های چندی برخوردار است. در دیپلماسی عمومی، برخلاف دیپلماسی سنتی، هدف مرجع یا مخاطبان، عامه مردم در جوامع دیگر و به ویژه گروه های غیررسمی از جامعه مدنی هستند، چرا که یکی از مهم ترین وجوه سیاست بین­المللی در دنیای امروز، ظهور بازیگران غیردولتی رها از حاکمیت است. دومین ویژگی دیپلماسی عمومی، شفافیت، انعطاف پذیری و همکاری جویانه بودن آن است. به همین دلیل، دولت ها در دیپلماسی عمومی، فراتر از مدل سلسله مراتبی رفته و به صورت شفاف با بازیگران مختلف به ویژه غیردولتی ارتباط برقرار می کنند. البته در اینجا باید توجه داشت که بالانس بین روابط رسمی حکومتی و ارتباط غیردولتی حفظ شود، چرا که برهم خوردن این توازن و کشش یکی به ضرر دیگری، سوء ظن دولت ها را در بر دارد.

ویژگی سوم مبتنی بر اهداف دیپلماسی عمومی است. در دیپلماسی عمومی علاوه بر هدف اصلی یعنی تاثیر بر افکار عمومی و شکل دهی به اذهان بازیگران غیردولتی و نتیجتا هماهنگ ساختن آنها، در جهت سیاست ها، منافع و اهداف کشور مبدا، اهداف دیگری نیز چون جلب حمایت سیاسی مردم کشورهای دیگر به سوی آرمان ها و ارزش های خود، رواج هنجارها و ایده آل های خود در میان مردم سایر کشورها و یا به طور مثال ایجاد تصویر مورد نظر خود در ذهن افکار عمومی کشورهای دیگر وجود دارد.

ویژگی دیگر دیپلماسی عمومی، در ابزارها و وسائل دست یابی به اهداف آن در عرصه بین الملل نهفته است. وسائل اعمال دیپلماسی عمومی طیفی از انواع رسانه های دیداری، شنیداری و نوشتاری، اینترنت، شبکه های مجازی و …را شامل می شود که در مجموع شکل نرم افزاری به خود می گیرد. بنابراین برخلاف سبک سنتی دیپلماسی، بیشتر بر سیاست های نرم افزاری چون مذاکره و تعامل متکی است تا تهدید و استفاده از زور. نهایتا این که موضوعات دیپلماسی عمومی به رفتار و تمایل عموم مردم در دیگر کشورها مربوط می شود، در حالی که دیپلماسی سنتی با رفتار و سیاست دولت سروکار دارد (آشنا و جعفری هفت خوانی، 1386: 184؛ دهقانی ­فیروزآبادی و فیروزی، 1391: : 77 76).

دیپلماسی عمومی و ظرفیت های اربعین

 1. ابعاد سیاسی امنیتی

1.1 مقابله با تروریسم تکفیری از نوعی دیگر

تروریسم تکفیری گونه ای از افراط گرایی مذهبی است که در قالب آن یک گروه مذهبی (فرقه وهابیت) به وسیله اصل تکفیر و برداشت های خاص خود، سایر گروه ها را در قلمرو ایدئولوژیک خود ندانسته و حکم به قتل آنها می دهد. خشونت های گروه های تکفیری نظیر داعش که اعضای آنها اتباع بیش از 60 کشور دنیا را تشکیل می دهندSofan Group, 2015)  و اشکال دیگر افراط گرایی در قالب حدود 170 هزار جان باخته در عراق طی 2015 2003 کاملا مشخص است (www.iraqbodycount.org). به دلیل حملات ابتدای سال 2014 تکفیری ها به عراق و تصرف حدود 40% خاک این کشور و پیش روی آنها تا نزدیکی های مرز ایران در سعدیه و جلولاء در یک مقطع، مداخله مستقیم و حضور فعال نظامی ایران در عراق به عنوان حلقه امنیتی فوری اولویت داشت. اما نباید فراموش کرد که پاسخ نظامی راه حل کوتاه مدت است و اولویت درازمدت ایران باید مقابله با «فکر» تکفیر باشد. پوشش رسانه ای پیاده روی اربعین به دلیل حضور بزرگترین اجتماع جهان علاوه بر کاهش شیعه­هراسی و اثبات حقانیت شیعیان، می‌تواند وحدت، گستردگی و تنو ع نژادی و قومی در مقابل جریان تکفیر به رخ بکشد.

1.2 گذار از امنیت سخت به مردمی کردن امنیت

شاید مهم­ترین نکته پیرامون پیاده روی اربعین در سال های اخیر، امنیت فوق العاده این مراسم باشد. در حالی که پارادایم های مختلف امنیت ملی، منطقه ای و بین المللی نظیر واقع گرایی و لیبرالیسم بر بعد نظامی، پوزیتیویستی و سخت امنیت تاکید دارند، در اینجا وجوه امنیت نرم بیش از امنیت سخت است.  کشورهای منطقه سالانه میلیاردها دلار صرف هزینه­های دفاعی امنیتی می کنند. عربستان در سال 2014، بیش از  25 درصد بودجه خود معادل 80 میلیارد دلار را صرف خرید سلاح کرد و در بهار 2015 با خرید 8/9 میلیارد دلار، بزرگترین واردکننده سلاح جهان با رشدی معادل 42% نسبت به 2014 بود (Cordesman, 2015). در چنین شرایطی حضور جمعیتی چندده میلیونی بدون وقوع حادثه مهم امنیتی در کشوری با حجم عظیم شکاف های قومی مذهبی، می تواند با بکارگیری یک دیپلماسی هوشمندانه به عنوان نوعی از الگوی امنیتی مدنظر قرار گیرد. نکته مهم در امنیت این مراسم، مردمی بودن آن، واگذاری اکثر امور به مردم و نهادهای مردمی و در نتیجه افزایش مشروعیت و مقبولیت آن است. این مسئله همچنین ارتباط وثیقی با هدف اصلی این مراسم که نشان دادن همبستگی و اتحاد جهان تشیع با سایر مسلمین است، دارد. خود این هدف، از وجوه سخت امنیت کاسته و بر وجوه نرم آن می افزاید. سپردن کار به نهادهای مردمی علاوه بر افزایش اطاعت پذیری، رضایت مردم و نتیجتا تبدیل قدرت برهنه به نوعی اقتدار را به همراه دارد. در این راستا، با وجود لزوم بکارگیری برخی ابزارهای سخت امنیت جهت کنترل امور، امنیت جنبه ای ایجابی، ذهنی و ادراکی می­یابد.

1.3 تقویت محور مقاومت و پیوند ملت ها

در سال های اخیر، یک ظرفیت عمده سیاست خارجی ایران، بهره گیری از ارتقاء وزن شیعیان در سطح منطقه و افزایش حوزه نفوذ است. این مسئله که ریشه در ام القرابودن ایران برای شیعیان با جمعیت شیعی بیش از 90 درصدی دارد (Pew, 2013)، در واقع به مفهوم امتداد جغرافیای سیاسی شیعیان در کشورهای مختلف با هارتلندی ایران است (پورحسن، 1393). چیزی که به اشتباه و عمدتا توسط دشمنان ایران به هلال شیعی تعبیر می شود. غرب آسیا در شرایط کنونی عرصه اتحادها و ائتلاف های درون منطقه ای است که برخی کشورها خواستار بازگشت شرایط به قبل از تحولات 2010 هستند و برخی دیگر چون ایران، اتخاذ سیاست های مستقل از غرب را می طلبند. عراق کانون اصلی سیاست خارجی ژئوپلیتیک محور ایران و از عناصر اصلی محور مقاومت است. پیاده روی اربعین بر مبنای پیوستگی های تاریخی، هویتی و دینی دو ملت ایران و عراق، به واقع تجلی وحدت دو ملت در برابر دشمنان مشترکی چون تکفیری ها، عربستان، آمریکا و رژیم صهیونیستی است که همواره در تلاش بوده اند تا ایرانیت را در مقابل عربیت قرار دهند. تحت این شرایط یک ویژگی مهم دیپلماسی عمومی یعنی همکاری ملت ها در کنار همکاری و تعامل دولت ها تحقق خواهد یافت.

2. ابعاد فرهنگی اقتصادی

2.1 اهل سنت و شمولیت حمایت های ایران

بر خلاف آنچه که دشمنان ایران می پندارند و مرکزیت غیرقابل انکار ایران در غرب آسیا را ناشی از علقه های شیعی و ژئوپلیتیک نادر آن می دانند، اما باید گفت که نفوذ ایران نفوذی گفتمانی و متفاوت با سلطه‌طلبی غربی است که از سه خواستگاه و وجه مکمل اساسی برخوردار است: 1. فرهنگ ایرانی که با تأکید بر وحدت شیعه سنی و پرهیز از طایفه‌گری، میان ایران و مردم منطقه نوعی همبستگی را به وجود می‌آورد. 2. فرهنگ سیاسی و الگوی مردم سالاری دینی ایران که به عنوان الگویی بومی، تلفیق دین و دموکراسی در مقابل لیبرال دموکراسی غرب مطرح است. 3. گفتمان استکبارستیز و نافی رژیم صهیونیستی که بیشترین طرفدار را بین توده‌های محروم غرب آسیا دارد (رضاخواه، 1393). نمونه بارز این مسئله حمایت بیش از سی ساله ایران از مردم فلسطین در سرزمین های اشغالی و نوار غزه است. در حالی که موضوع فلسطین برای اعرابی چون مصر و عربستان تنها یک موضوع سیاست خارجی محسوب می­شود، ایران تنها کشوری است که این حمایت را در دل قانون اساسی (اصل 154) خود جای داده است. در این راستا دیپلماسی عمومی برخلاف دیپلماسی سنتی که بیشتر کشورها را به سوی واگرایی سوق می دهد بر وجوه مشترک کشورها تاکید دارد. وجه مشترک کشورهای غرب آسیا، اسلام فارغ از جنبه­ های خاص و عام آن است. مسئله ای که به خوبی در پیاده روی عظیم اربعین در قالب هم گرایی گروه­های مختلف اهل سنت و شیعیان مشخص است.

2.2 اقلیت های دینی و پیاده روی اربعین

جلوه دیگر پیاده روی اربعین، حضور اقلیت های دینی در این مراسم است. چه اینکه وجه بارز این روزهای جامعه عراق، کاهش بی سابقه این اقلیت ها به­دلیل گسترش دامنه خشونت تکفیری ها است و جمعیت ارامنه و آشوریان از بیش از یک میلیون در 2003، به کمتر از پانصد هزار نفر ((Minority Rights Group, 2014، شبک ها به یک­ دوم، صابئین به یک­هفتم (Cordesman and Khazaei 2014)، کاهش یافته، اما شاهد گسترش حضور این اقلیت ها از کشورهای دیگر هستیم. در اینجا نیز دیپلماسی عمومی کارگشاست و می توان با تاکید بر اصول مشترک به جای ابعاد واگرایانه، بر افزایش نقش ایران و کاهش شیعه هراسی برای این اقلیت ها کمک شایانی نمود. این مساله حاصل نمی شود، به جز با کنارنهادن برخی طائفه گری ها که متاسفانه برخی مواقع دیده می­شود؛ سابقه شیعیان و برخی از مسیحیان همچون نارضایتی و اعتراض­ در زمان گذشته، حقیقت به صلیب کشیدن حضرت مسیح در کنار مصائب امام حسین (علیه السلام)، واقعیت تاریخی مشارکت این گروه ها در عزای امام حسین از سال 680 میلادی و هم زیستی بیش از هزارساله این گروه ها با شیعیان در کنار یکدیگر موید همین نکته است. همین مساله در وجود برخی گرایش ها در ایزدی ها، شبک ها و روماها به چشم می­خورد.

2.3 پیاده روی اربعین و صنعت توریسم

یکی از مهم ترین دلایل توجه به ایجاد چهره مثبت از یک کشور را می توان تمایل کشورها برای به دست آوردن موقعیت های بهتر اقتصادی دانست. کسانی که تمایل به سرمایه گذاری خارجی در کشوری دارند، در ابتدا به فضای فرهنگی و میزان دوستی یا خصومت جامعه با مخاطبان خارجی کشور مورد نظر و امنیت حاکم بر آن جامعه توجه می کنند. در این رابطه باید به مساله جذب توریست توجه کرد. امروزه یکی از مهم ترین منابع درآمد کشورها صنعت توریسم است که نیاز به معرفی مناسب به جهان دارد. در صورتی که کشوری بتواند وجهه ای مناسب به لحاظ جذابیت­های توریستی و امنیت قابل قبول ارائه دهد، در این زمینه موفق خواهد بود (هادیان و احدی، 1388: 94). بایستی به پیاده روی اربعین به عنوان میراثی سنتی میان شیعیان توجه شود تا علاوه بر نشان­دادن بنیان های مردمی این مذهب، در حدودی البته کمتر از مراسم­های دیگر چون حج به‌توان از ظرفیت های اقتصادی آن نیز بهره جست. در این راستا وجود مولفه امنیت در این مراسم و کمک های ایران برای تامین این امنیت، به نوعی سبب ارتقاء وجهه ایران خواهد شد.

نتیجه

در مجموع باید توجه نمود که پیاده روی اربعین حسینی که هر ساله با استقبال بیشتری مواجه است دارای ظرفیت های موجه و قابل قبولی است که باید سعی نمود با بکارگیری پتانسیل های دیپلماتیک و آکادمیک از آن در راستای دستیابی به اهداف فرهنگی، اقتصادی و سیاسی استفاده نمود. در اینجا سعی شد تا به پاره ای از این ظرفیت های عظیم اشاره شود که با کاربست ابزارهای دیپلماسی عمومی قابل حصول و دستیابی است. نکته مورد توجه هم سانی این ظرفیت ها با ویژگی های دیپلماسی عمومی در راستای ابعاد ادراکی و نرم موضوع است. افزایش روحیه در مقابل خطر تکفیر در منطقه، طرح گونه جدیدی از موضوعیت امنیت و واگذاری امور به مردم به جای توجه به ابعاد سخت آن، وحدت بخش بودن این مراسم، تاکید آن بر پیوستگی منافع ایران نه فقط با شیعیان بلکه با کلیت جهان اسلام، ضرورت توجه به نقاط مشترک با سایر ادیان و ظرفیت های اقتصادی مواردی است که می توان با ابزارهای دیپلماسی عمومی با صرف هزینه ­های کمتر به آن نائل آمد.  

منابع

آشنا، حسام الدین و نادر جعفری هفت خوانی، (1386)، «دیپلماسی عمومی و سیاست خارجی؛ پیوندها و اهداف»، دوفصلنامه دانش سیاسی، شماره 5، بهار و تابستان.

پورحسن، ناصر (1393)، «داعش و ژئوپلیتیک مقاومت اسلامی»، فصلنامه مطالعات فلسطین، پاییز، شماره 26.

پرونده حماسه اربعین (1395)، اندیشکده راهبردی تبیین.

دهقانی فیروزآبادی، سیدجلال و علیرضا فیروزی، (1391)، «دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران در دوران اصول گرایی»، فصلنامه روابط خارجی، سال چهارم، شماره دوم، تابستان.

رضاخواه، علیرضا، (1393)، «مختصات نفوذ منطقه­ای ایران در موج سوم تحولات بین ­الملل»: http://farsi.khamenei.ir/1393/10/27

هادیان، ناصر و افسانه احدی، (1388)، «جایگاه مفهومی دیپلماسی عمومی»، فصلنامه روابط خارجی، سال اول، شماره سوم، پاییز.

Cordesman, Anthony. H and Sam Khazai, (2014), Iraq in Crisis, Center for Strategic & International Studies.

Cordesman, Anthony. H, (2015), Military Spending and Arms Sales in the Gulf, Center for Strategic & International Studies, April 28.

Minority Rights Group International, (2014), Report, From Crisis to Catastrophe: the Situation of Minorities in Iraq.

Nye, Joseph. S, (1990), Soft Power, Foreign Policy, No. 80, autumn, pp 153 171.

منبع: اندیشکده تبیین

بازنشر یادداشت به معنای رد یا تایید نظرات نویسنده از سوی پایگاه اینترنتی شورای راهبردی روابط خارجی نیست.