کردهای عراق صبح روز دوشنبه ٢۵ سپتامبر ٢٠١٧ به رغم فشارهای بغداد و تهدیدهای ترکیه و ایران و هشدارهای بین المللی درباره احتمال شعله‌ور شدن کشمکش های بیشتر در منطقه، راهی مراکز رای گیری شدند تا در همه پرسی درباره استقلال منطقه کردستان شرکت کنند. هدف از این همه پرسی غیرالزام آور، دادن اختیارات به مسعود بارزانی رئیس منطقه کردستان برای انجام دادن گفتگوهایی در زمینه جدایی از عراق است که اقدامی پرخطر و پیچیده به شمار می رود. بارزانی بیش از آن که بخواهد این گفتگوهای طولانی در پایان به جدایی از عراق منجر شود، به دنبال بهره برداری از اوضاع کنونی و گرفتن بیشترین امتیازات پیش از بسته شدن پنجره حمایت های آمریکا است که با جنگ علیه سازمان دولت اسلامی [گروه داعش] باز شد.
برخی مقامات کردستان عراق همه پرسی درباره استقلال این منطقه را فرصتی تاریخی می دانند که کردها از طریق آن می‌توانند سرنوشت خود را پس از سالها سرکوب شدن رقم بزنند. با این حال اشتیاق چندانی برای شرکت در همه پرسی در شهر سلیمانیه دیده نشد. در نخستین ساعات رای گیری، برخلاف آنچه از ملتی انتظار می‌رفت که در طول حیات خود رویای داشتن کشوری مستقل را در سر داشت، صف های طولانی در برابر مراکز رای گیری تشکیل نشد.
با گذشت حدود دو ساعت از زمان باز شدن مراکز رای گیری، فقط شمار محدودی از مردم در رای گیری شرکت کردند و آرامش در بخش گسترده ای از سلیمانیه برقرار بود. تناقض شدید بین این آرامش و جشن هایی که در دیگر شهرهای بزرگ کردنشین به ویژه اربیل مرکز منطقه کردستان برگزار شد، نگاه ها را متوجه دو دستگی بین احزاب سیاسی اصلی در منطقه کردستان کرد و نشان دهنده مشکلاتی است که هر دولتی که در آینده در نتیجه همه پرسی تشکیل شود با آن مواجه خواهد شد.
برخی مسئولان اتحادیه میهنی کردستان که مقر آن در سلیمانیه است هشدار دادند همه پرسی ممکن است مشکلاتی با ترکیه و ایران ایجاد کند و تاکید کردند این همه پرسی باید در زمان بهتری برگزار شود. با توجه به حضور تقریبا سی میلیون کرد در منطقه که در کشورهای مختلف پراکنده هستند، ایران و ترکیه نگرانند تمایلات جدایی طلبانه به کردهای ساکن این دو کشور نیز سرایت کند. وزارت امور خارجه آمریکا نیز هفته گذشته به دولت منطقه کردستان عراق هشدار داد «برگزاری همه پرسی به ویژه در مناطق مورد مناقشه با دولت مرکزی، اقدامی تحریک آمیز و ایجاد کننده ناآرامی است».
تهران تهدید به بستن مرزها [با منطقه کردستان] کرد و پروازها به مقصد منطقه کردستان و از این منطقه به خارج را به حال تعلیق درآورد. دولت عراق نیز از شرکت های خارجی خواست از همکاری با منطقه کردستان در بخش نفت خودداری کنند و از مقامات این منطقه خواست مدیریت فرودگاه های بین المللی و گذرگاه های مرزی با ایران و ترکیه و سوریه را به دولت مرکزی بسپارند. ترکیه نیز هشدار داد اگر همه پرسی در منطقه کردستان عراق برگزار شود، تدابیری علیه کردها اتخاذ خواهد کرد. متوقف کردن جریان نفت از شمال عراق به بازارهای جهانی از طریق خاک ترکیه یکی از این تدابیر است.
به نظر می‌رسد همه پرسی درباره استقلال منطقه کردستان عراق توانست نیروهای تاثیرگذار در بحران های منطقه را در مخالفت با طرح جدایی طلبانه کردهای عراق با یکدیگر متحد کند. ترکیه و ایران و روسیه و آمریکا و کشورهای مختلف عربی همگی با شکل گیری بحران جدیدی در عراق و جدا شدن بخش کردنشین از نقشه عراق مخالفت کردند. ولی اکثریت در منطقه کردستان به جدایی از عراق به رغم مخالفت دولت بغداد و مخالفت احزاب سیاسی این کشور و شمار زیادی از عراقی ها از اقوام مختلف عرب و ترکمان و همچنین بخشی از کردها، رای مثبت دادند.
کردهای عراق همچنین می گویند همه پرسی نوعی اذعان به نقش حیاتی آنها در رویارویی با سازمان دولت اسلامی [داعش] است که در سال ٢٠١۴ ارتش عراق را شکست داد و کنترل یک سوم خاک این کشور را به دست گرفت. همان میزان که با همه پرسی مخالفت شد، طرفداران جدایی به رهبری رئیس منطقه کردستان عراق از این فرصت بهره برداری کردند تا کردها را به رای دادن تشویق کنند یا موضع خود را در هر پیشنهاد یا تلاش بعدی برای سازش تقویت کنند به طوری که کردها در آن دست برتر را داشته باشند یا این که به بازی با برگه همه پرسی تا حد ممکن پیش از بسته شدن پنجره حمایت آمریکا ادامه دهند.
کارشناسان تاکید می کنند تشکیل کشور کردستان عراق بیش از آن که به واقعیت تبدیل شود یک رویا باقی خواهد ماند و جدایی کامل بین بغداد و اربیل موضوعی است که دست کم در شرایط کنونی و حتی در درازمدت به علت برخورد منافع و پیچیدگی مسئله مرزها و نفت و گذرگاه ها و دیگر مسائل، تقریبا غیرممکن است. از این رو پیش بینی می شود مذاکرات بعد از اعلام نتایج همه پرسی ماهها و حتی سالها طول بکشد تا راه حلی برای این روند سیاسی پیچیده پیدا شود.
– دو دستگی های داخلی:
عامل پیچیدگی اوضاع فقط مخالفت های خارجی نیست بلکه بحران های داخلی منطقه کردستان نیز در آن نقش دارد. بحران سیاسی گسترده ای که در تبلیغات در حمایت از همه پرسی و همچنین در روز رای گیری آشکار شد، در حال عمیق‌تر شدن است. از مدتها پیش منطقه کردستان صحنه دودستگی سیاسی بین حزب دموکرات به رهبری بارزانی و اتحادیه میهنی به رهبری جلال طالبانی است. این تنش ها اخیرا با تمدید دوره ریاست بارزانی بر منطقه کردستان تشدید شد.
حزب دموکرات کردستان که در اربیل مستقر است اصرار دارد زمان آن است که کردها بعد از سالها تحمل ظلم و ستم به دست صدام حسین و دیگران، اداره امور خود را به دست بگیرند در حالی که اتحادیه میهنی معتقد است تشکیل کشور مستقل کرد که بتواند روی پای خود بایستد، رؤیایی به دور از واقعیت است. این دو دستگی در میزان شرکت در همه پرسی نمایان شد به طوری که برخی ساکنان سلیمانیه برعکس ساکنان اربیل از رای دادن خودداری کردند و ترجیح دادند احتیاط کنند.
حزب دموکرات کردستان به ریاست مسعود بارزانی رئیس کنونی منطقه کردستان و اتحادیه میهنی به ریاست جلال طالبانی رئیس جمهور سابق عراق، بر حکومت منطقه کردستان سیطره دارند. کاوه حسن پژوهشگر مرکز کارنگی می‌گوید منطقه کردستان عراق در مقایسه با سایر مناطق این کشور از ثبات و توسعه اقتصادی بیشتری برخوردار است ولی قدرت در دست احزاب و خانواده های حاکم متمرکز شده است که برای ادامه یافتن نظام غیردموکراتیک کنونی تلاش می‌کنند.
دو طرف در دهه ١٩٩٠ با یکدیگر وارد جنگ داخلی شدند و شبح چنین جنگی بار دیگر با برگزاری همه پرسی نمایان شد به طوری که برخی ناظران می‌گویند تاریخچه کشمکش بین دوطرف، یکی از عواملی خواهد بود که مانع تشکیل کشوری موفق خواهد شد و ممکن است تحولات پس از همه پرسی به درگیری مسلحانه و جنگ جدید در منطقه ای به شدت شکننده منجر شود.
«یوست هلترمن» مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در گروه بین المللی بحران ها معتقد است کردها در زمان کنونی فاقد برنامه ای سیاسی هستند که به تشکیل کشور منجر شود و این مسئله دارای ریشه های تاریخی از قدیم الایام است. با فروپاشی امپراتوری عثمانی، صحبت ها به استقلال کردها در منطقه ای کوچک که بخشی از ترکیه کنونی را تشکیل می‌دهد محدود می‌شد. کردها می‌گویند به موجب پیمان «سور» در سال ١٩٢٠ به آنها قول استقلال داده شد ولی سه سال بعد با پیمان لوزان این قول پس گرفته شد. در سال ١٩۴۶ گروهی از قوم گرایان کرد به رهبری مصطفی بارزانی ایجاد تشکیلات کرد کوچک و مستقلی را در بخش کوچکی از ایران اعلام کردند که به «جمهوری مهاباد» معروف شد ولی عمر چندانی نداشت [بارزانی از فرماندهان نظامی این تشکیلات بود نه رهبر آن.م]. اکنون مسعود بارزانی فرزند مصطفی بارزانی رهبری تلاش جدید برای دستیابی به استقلال را برعهده دارد که فقط شامل مناطق کردنشین عراق می شود. ولی حتی این هدف نیز به علت دو دستگی ها دور از دسترس به نظر می رسد.
هلترمن در مصاحبه با مایکل یونگ پژوهشگر موسسه کارنگی افزود، مقامات کردستان که خواستار همه پرسی شدند صرفا بارزانی و حزب دموکرات کردستان بودند. آنها از پوشش دولت منطقه کردستان که سیطره کامل بر آن دارند استفاده می‌کنند ولی از مشروعیت کامل در این دولت برخوردار نیستند. آنها دو شریک خود در دولت که مقر آنها در سلیمانیه است یعنی اتحادیه میهنی کردستان و جنبش تغییر را به علت اختلاف بر سر جانشینی رئیس منطقه کردستان در دو سال پیش کنار زدند.
– تولید نفت و رکود اقتصادی:
منطقه کردستان عراق منطقه ای نفت خیز محسوب می‌شود که از سال ١٩٩١ از خودمختاری برخوردار است و از اعضای اصلی ائتلاف بین المللی در جنگ با جهادگرایان به شمار می رود. جمعیت این منطقه که کوهستان های شمال عراق را شامل می‌شود چهار میلیون و ۶٩٠ هزار نفر است (بین ١۵ تا ٢٠ درصد کل جمعیت عراق) و بخش اعظم آنها کرد و مسلمان سنی هستند هرچند اقلیت ترکمان نیز در این منطقه سکونت دارد. در منطقه کردستان عراق دو زبان رسمی عربی و کرد وجود دارد و از سه استان دهوک و اربیل و سلیمانیه تشکیل شده است. کردها با دولت بغداد بر سر سیطره بر مناطق دیگری به ویژه کرکوک که استانی چند نژادی و نفت خیز و تابع دولت مرکزی است مناقشه دارند. نیروهای پیشمرگ کرد پس از فروپاشی نیروهای ارتش عراق در سال ٢٠١۴ در حمله گروه سازمان اسلامی (داعش) عملا کنترل استان کرکوک را به دست گرفتند.
منطقه کردستان به رغم ثروت نفتی، شرایط اقتصادی دشواری دارد که علت آن سقوط قیمت نفت و افزایش هزینه های نظامی به منظور تامین نیازهای جنگ با گروه داعش است. نیروهای کرد «پیشمرگان» هم پیمان اصلی ائتلاف بین المللی به فرماندهی آمریکا علیه گروه داعش محسوب می‌شوند و این نیروها با حمایت ائتلاف آمریکا توانستند داعش را در مناطق مرزی کردستان شکست دهند. نیروهای پیشمرگ به ویژه در درگیری با داعش در استان نینوا (شمال عراق) و مرکز آن موصل شرکت کردند که به اخراج داعش از این شهر در دهم ژوئیه پس از چند ماه درگیری خونین بین افراد داعش و نیروهای عراقی منجر شد. منطقه کردستان همچنین به دهها هزار آواره که به علت پیشروی داعش از مناطق سکونت خود گریخته اند یا به علت درگیری نیروهای عراقی با داعش آواره شده اند، پناه داده است.
منطقه کردستان عراق که مرکز آن اربیل است به موجب قانون اساسی عراق که در سال ٢٠٠۵ به تصویب رسید و عراق را به جمهوری فدرال تبدیل کرد رسما از خودمختاری برخوردار است. ولی خودمختاری برای منطقه کردستان موضوع تازه ای نیست زیرا این منطقه عملا از زمان جنگ خلیج [فارس] در سال ١٩٩١ از خودمختاری برخوردار است.
از سال ١٩٩٢ کردها در منطقه کردستان پارلمان و دولت تشکیل دادند ولی این دو موسسه به علت درگیری های خونین بین نیروهای دو حزب اصلی منطقه کردستان یعنی حزب دموکرات کردستان و رقیبش اتحادیه میهنی کردستان، از سال ١٩٩۴ تا ١٩٩٨عملا فلج شدند. در سال ٢٠٠٣ کردها به ائتلاف بین المللی به رهبری آمریکا برای سرنگون کردن رژیم صدام حسین پیوستند و بعد از آن که منطقه کردستان بر اساس قانون اساسی سال ٢٠٠۵ رسما به خودمختاری دست یافت، دولت واحد در سال ٢٠٠۶ در این منطقه تشکیل شد.
در اوت ٢٠١۵ دوره ریاست مسعود بارزانی که در سال ٢٠٠۵ رئیس منطقه کردستان شد به پایان رسید ولی رهبر حزب دموکرات کردستان به رغم انتقادات مخالفانش حاضر به کناره گیری از قدرت نشد. فعالیت پارلمان منطقه کردستان نیز از سال ٢٠١۵ به حال تعلیق درآمد. روز سوم فوریه ٢٠١۶ مسعود بارزانی اعلام کرد زمان آن فرا رسیده است که کردهای عراق سرنوشت خود را در همه پرسی برای استقلال از عراق تعیین کنند. او در آن زمان گفت «این همه پرسی ضرورتا و به صورت فوری به تشکیل کشور کردنشین منجر نخواهد شد ولی موجب مشخص شدن خواست و نظر مردم کردستان درباره آینده خود خواهد شد».
روز هفتم ژوئن ٢٠١٧ بارزانی روز ٢۵ سپتامبر را به عنوان زمان برگزاری همه پرسی درباره استقلال منطقه کردستان تعیین کرد. حیدر العبادی نخست وزیر عراق در پاسخ گفت تمایل کردها را درک می‌کند ولی آنها نیز باید به قانون اساسی احترام بگذارند. روز ١۵ سپتامبر پارلمان منطقه کردستان با برگزاری همه پرسی در زمانی که بارزانی تعیین کرده بود موافقت کرد. کشورهای متعدد به ویژه آمریکا، ترکیه و ایران مخالفت خود را با برگزاری همه پرسی در منطقه کردستان اعلام کردند.

منبع: اداره کل رسانه های خارجی وزارت فرهنگ وارشاداسلامی