آمریکا و روسیه طرح آتش بس موقت در سوریه را در پنجمین سال جنگ داخلی در این کشور کلید زدند که از ابعاد مختلف قابل بررسی است. آنچه در ادامه می خوانید، متن گفتگوی شوراآنلاین با دکتر محمد ایرانی، مدیرکل خاورمیانه وزارت امور خارجه درباره وجوه مختلف این طرح آتش بس است.

پرسش: اهداف راهبردی ایالات متحده آمریکا و روسیه از تدوین برنامه مشترک طرح آتش بس یک هفته ای در سوریه چه بود؟

طرح توافق آتش بس آمریکایی -روسی، اولین توافق رسمی بین دو کشور در زمینه ترک مخاصمه طرفین در سوریه محسوب می شود و مجموعه مؤلفه های جدیدی را در بر می گیرد. شرایط میدانی در سوریه نشان می دهد که عوامل جدی وجود دارد که می تواند مقدمات شکندگی این توافق را فراهم کند و تا زمانی که این عوامل برطرف نشود، هر لحظه امکان شکست توافق وجود دارد. با این وجود طرفین تلاش زیادی کردند تا عوامل چالشی توافق را شناسایی کنند و به خوبی واقفند اگر این طرح به شکست بینجامد به حساب آمریکا و روسیه گذاشته می شود.

اهداف راهبردی این توافقنامه، در مرحله اول اقدام مشترک روسیه و آمریکا برای حمله مشترک نظامی هوایی در آسمان سوریه است و طبق اعلام طرفین هدف آنها انهدام و نابودی گروه های تندروی مسلح تروریستی مثل داعش و جبهه النصره در سوریه است. در صورت موفقیت در رسیدن به این هدف، فاصله زیادی بین صفوف جریانات مربوط به جبهه النصره و داعش و دیگر گروه ها ایجاد می شود. در حال حاضر بیشتر مراکزی که گروه های تروریستی در اختیار دارند، یا در اختیار داعش و یا جبهه النصره است و دیگر گروه های تروریستی از وزن بالایی برخوردار نیستند. آمریکا و روسیه در تلاش بودند از بقیه گروه ها ضمانت بگیرند که طی یک هفته زمان اجرای این طرح به آن پایبند باشند. در تقسیم بندی قدرت در سوریه فعلی فرض بر این است که طرفداران دولت سوریه در چارچوب هماهنگ با روسیه قرار دارند و در طرف مقابل، آمریکا مسئول هماهنگی با معارضین است. تقسیم بندی جغرافیایی و مرزبندی که بین نیروهای دولتی و گروه های تروریستی برای اولین بار در جنگ صورت گرفته، این کمک را به ارتش سوریه می کند که بداند در صحنه سوریه با چه گروه هایی طرف است و علیه چه گروه هایی باید اقدام نظامی زمینی یا هوایی کند و بالاخره متوجه می شود که تعداد نیروهای واقعی داعش چقدر است و داعش و  جبهه النصره (جبهه فتح الشام) در صورت عدم حمایت و پشتیبانی گروه های تکفیری خرد، از چه وزنی برخوردار هستند.

از طرف دیگر دست آمریکایی ها و روس ها باز است تا اگر داعش یا  جبهه النصره (جبهه فتح الشام) بخواهند عملیات تروریستی انجام بدهند با عکس العمل مشترک آمریکایی ها و روس ها مواجه شوند و این به نوعی محاصره این دو گروه خواهد بود.

پرسش: با توجه به معادلات سیاسی منطقه و صحنه میدانی سوریه، کدام یک از طرفین بیشتر توانسته به خواسته های دست پیدا کند؟

این طرح بیشتر در راستای منافع روس ها، نیروهای دولتی و حامیان ارتش سوریه است. لذا روس ها برای اجرای این طرح کاملا مصمم هستند. دلیلش هم شاید این است که در فضای جدید توانسته اند نظر خودشان را تحمیل کنند و در روزهای اخیر توانسته اند جلوی حرکت و پیشروی مخالفان را سد کنند. همین باعث شده تا ارتش سوریه در موقعیت بهتری در حلب قرار بگیرد.

فراهم کردن زمینه های مذاکرات سیاسی بین دولت و گروه های مخالف به نوعی می تواند دست دولتی ها را نسبت به مخالفان بالاتر و برتر بداند. روس ها این بحث را برای خود فرصت بسیار مغتنمی می دانند که توانسته اند با آمریکا به تفاهم برسند و برخی گروه های تروریستی را از گروه های اصلی جدا کنند. این در حالی است که آمریکایی ها اصلا راضی نبودند با این سرعت با این مفاد توافق کنند. لاوروف هم گفت که ساعات مدیدی را در مذاکرات سپری کردند و ساعت ها با کری در انتظار پاسخ کاخ سفید بودند.

پرسش: به نظر شما ائتلافی که میان آمریکا و روسیه ایجاد شده یک اقدام راهبردی جهت حل منازعه سوریه است یا صرفاً اقدامی تاکتیکی از سوی ایالات متحده برای تقویت گروه های تروریستی؟

طرح آتش بس و توافقی که برای آینده سوریه انجام شده با وجود تمام فراز و نشیب هایی که دارد قطعاً اقدامی راهبردی برای طرفین محسوب می شود. روس ها به هیچ عنوان تمایل ندارند این توافق به سادگی شکست بخورد. با تلاشی که از سوی طرفین صورت گرفته به سختی می توان تصور کرد که این طرح اقدامی تاکتیکی برای دو طرف باشد، بلکه در چارچوب اهداف بلند مدت آنها به ویژه روسیه جای دارد و به نظر می رسد روس ها به دنبال سیاست های گام به گام، تدریجی و زمانبندی شده برای حل بحران در سوریه هستند. روس ها تا کنون هم در نقش نظامی و هم در نقش سیاسی به خوبی توانسته اند این موضوع را در سوریه دنبال کنند، جایگاه خود را در مسائل سوریه تثبیت نمایند و به عنوان یک پای ثابت راه حل بحران در سوریه به حساب آیند.

پرسش: در صورت موفقیت طرح آتش بس و تعهد طرفین درگیری در سوریه به طرح، آینده را چگونه ارزیابی می کنید؟

در این چارچوب یک مجموعه واقعیت های میدانی وجود دارد که نباید به آنها بی تفاوت بود. اگر آتش بس ادامه پیدا کند و وارد مرحله سیاسی شود و منجر به مذاکره سوری سوری و فعال شدن دوباره روند سیاسی شود، قاعدتاً لازم است تا آن زمان یک سری بحث های مقدماتی شکل بگیرد که خواسته های دولت سوریه و معارضین درآن دیده شود. فارغ از اینکه در میدان عملیاتی سوریه آرامش نسبی فراهم شده است، به نظر می آید اختلافات گروه های مقابل دولت سوریه در حوزه سیاسی، به دلیل تاثیرپذیری آنها از قدرت های منطقه ای مثل ترکیه و عربستان ممکن است این توافق را شکننده کند و باعث شود که طرف های نظامی در داخل اقدام به عملیات نظامی کنند. همین مسئله باعث بی ثباتی می شود. موفقیت طرح آتش بس در گرو اراده بازیگران موثر داخلی و خارجی در صحنه سوریه است و اکثر آنها پذیرفته اند که فعلا این توافق اجرایی شود. با وجود اینکه در ادامه مسیر چه احتمالاتی وجود دارد، به نظر می آید که هیچ ضمانتی برای استمرار و پایداری این توافق وجود ندارد.

پرسش: در حال حاضر این اراده را بین بازیگران به ویژه بازیگران خارجی چگونه می بینید؟

در واکنش هایی که به این توافق اعلام شد تا الان ترکیه به نوعی از این توافق حمایت کرده؛ اروپایی ها چه کشورهای اروپایی و چه  اتحادیه اروپا و هم آمریکا از این طرح استقبال کرده اند. بخش هایی از معارضینی هم که به نوعی با ریاض مرتبط هستند به طور ضمنی اعلام کرده اند که مخالفتی با طرح ندارند. روس ها هم از جانب آمریکایی ها اعلام کردند گروه جیش الحر هم در روز اول توافق به این طرح پیوسته اند. با این وجود ادامه مسیر خیلی مهم است که باید منتظر روزهای آتی ماند و باز هم این احتمال هنوز هست که شرایط به نحوی رقم بخورد که اوضاع به هم بریزد و درگیری ایجاد شود.

پرسش: در صورت شکست مذاکرات، آینده سوریه را چگونه پیش بینی می کنید؟

قاعدتا این طرح صرفا یک مقدمه است که اگر استمرار یابد گام اولیه برای ورود به مرحله جدید و فرایند سیاسی خواهد بود. مثلا آغاز گفتگوهای سیاسی که البته سه دور قبلا انجام شده، ولی به فرجام نرسیده است. این آغاز روند جدیدی است که یک مسیر بسیار سخت و طولانی را در پیش راه خود می بیند و هرگز این توافق نشان این نیست که کار در سوریه به پایان رسیده، بلکه آغاز گفتگوهای سیاسی و یک روند جدید سیاسی برای تعیین یک دولت فراگیر ملی یا دولت انتقالی خواهد بود که خود همین موضوع مذاکرات رو در رو آینده میان طرفین نیز بسیار حیاتی و چالش برانگیز خواهد بود.

پرسش: آینده ائتلاف آمریکا و روسیه را چگونه ارزیابی می کنید؟

از ابتدای امر بین این دو مشکلات وجود داشته و همچنان خواهد داشت، ولی توافقاتی هم روی زمین بالاجبار شکل می گیرد. به هر حال قطعا آمریکایی ها به هیچ وجه مایل نیستند روسیه در بحران سوریه نقش جدی بازی کند یا نقش آفرینی جدی داشته باشد. روس ها هم معتقدند که برای ارتقای جایگاه خود در سطح منطقه و بین المللی نیاز داشتند نوعی بازیگری فعال در این بحران داشته باشند. اما هیچ زمانی این موضوع باعث نشده این دوطرف دست از مذاکره با هم بردارند و در بسیاری موارد با هم نشست مشترک سیاسی-نظامی دارند. در عین حال به طور مرتب در حال انجام مذاکراتی هستند که منجر به حل مشکل در سوریه شود و در راستای حل معضل و بحران در سوریه قرار بگیرد، نه افزایش بحران. در آینده هر یک تلاش خواهند کرد قدرت خود را در عرصه سوریه ارتقا دهند و ما احساس می کنیم که در آینده تلاش آنها بر این خواهد بود که موقعیت یکدیگر  را به چالش بکشند. لذا الان باید بگوییم در حال حاضر در بین کشورهای متعددی که در سوریه حضور دارند، بخشی از آنها با روس ها و آمریکایی ها هماهنگ هستند و طبق یک توافق نانوشته با هم کار می کنند، اما در بسیاری مسائل دیگر همچنان بین آنها اختلاف نظر هست.