سیامک کاکایی*

اولین مساله، وضعیت امنیت عراق است که مهمترین اولویت این کشور از زمان سقوط صدام تاکنون بوده و به عبارتی عراق در این مدت دستخوش ناامنی‌ها و حوادث تروریستی می باشد که در ارتباط با داعش نیز به اشغال بخشی از سرزمین عراق انجامید.لذا نمی‌توان گفت تمام این ناامنی‌ها به یکباره فروکش خواهد کرد یا داعش از بین رفته و هیچ تهدیدی متوجه عراق نخواهد بود. قابل پیش‌بینی است که ناامنی‌ها و عوامل ناامن کننده در ارتباط با عراق به اشکال مختلف ادامه خواهد داشت؛ لذا اولویت ثبات و امنیت عراق، مهمترین کلید واژه دولت کنونی و‌ آینده خواهد بود.

بحث دیگر مسائل قومی و مذهبی است که عراق با آن مواجه است. در ماه‌های اخیر عراق دستخوش برآمدن مطالبه‌ای از سوی کردها برای انجام همه پرسی است که آن را می توان در نوع نگاه به آینده موصل نیز مورد بررسی قرار داد. این‌ مولفه‌ها می‌توانند اثرات کاهنده بر ساختار امنیتی و سیاسی عراق داشته باشد و خط گسل و چالشی را برای این کشور بوجود آورند. بنابراین لازمه عبور از این تنش‌های درون ساز، چگونگی گفتگو، همکاری و تفاهم درونی در عراق بین گروه‌ها، دولت و … است. به همین دلیل در روزهای گذشته دولت عراق اعلام کرده است که مبنای حرکت در عراق قانون اساسی این کشور است و قانون اساسی بر عراق یکپارچه، متعهد، فدرال و دموکراتیک تاکید دارد. از همین منظر دولت عراق به مساله همه پرسی در کردستان عراق می‌پردازند.

موضوع دیگر شرایطی است که در رابطه با اهل سنت عراق مطرح است؛ این شرایط در دوره نوری مالکی نیز وجود داشت. آنها به عنوان یک بخش منتقد در عراق حضور داشته‌اند ولی اکنون عراق در شرایطی قرار دارد که این انتظار می رود تعاملات میان شیعیان، سنی‌ها و کردها بیش از گذشته باشد. حاصل چندین سال اشغال عراق به گروه‌های اهل سنت نیز ضررهایی رسانده است و در نتیجه جدای از بازسازی اقتصادی و بازسازی شهرهای ویران شده، بازسازی، بازیابی و اعتمادبخشی در عرصه درونی میان گروه‌های عراقی و هم اندیشی و هم فکری بیشتر میان شیعیان، سنی ها و کردها بسیار جدی و ضروری به نظر می‌رسد. این مساله نیاز به یک اتفاق جمعی و یک بازیابی ملی در این کشور دارد و به عنوان یک ضرورت به آن نگاه می‌شود. گروه‌های اهل سنت نیز می‌دانند که در قالب عراق و در همفکری با گروه‌های دیگر می‌توانند در پیشبرد و پیشرفت کشور یاری برسانند.

مساله سوم چگونگی تامین هزینه‌های بازسازی عراق در مناطق آسیب دیده و ویران شده است که نیاز به هزینه‌های جدی و اولویت‌های اقتصادی از سوی دولت دارد. ضمن آنکه ساختار‌های اجتماعی در این کشور نیز دستخوش تغییراتی شده است؛ ناملایمت‌ها و رنجیدگی‌هایی که طی سال‌های اخیر پدید آمده نیز نیاز به بازسازی دارد و باید آرامش به بدنه اجتماع در عراق بازگردد.

موضوع دیگری که در ساخت سیاسی عراق اهمیت دارد چگونگی تعامل سیاسی میان گروه‌هاست. در دولت حیدر العبادی بیش از آنکه کل دولت متوجه تعاملات سیاسی باشد بخش عمده انرژی این دولت صرف تقابل با تروریسم و جنگ شده است. اما هر زمان عراق در یک وضعیت نسبتا متعادل تری قرار گرفته، دامنه مطالبات گروه‌های سیاسی و قومی بالا رفته است. بنابراین این وضعیت جدید در آرایش سیاسی پارلمان و دولت آینده تاثیرگذار خواهد بود و مسائلی از قبیل در انتخابات سال آینده چه گروه‌هایی به عرصه سیاسی و جبهه بندی‌ها ورود پیدا کنند، حیدر العبادی و گروهی که حامی تفکرات اوست چگونه می‌تواند خود را در عرصه قدرت نگه دارد و یا شیوه گفتگوهای بین گروهی و توافق سیاسی در عراق در ماه‌های آینده بسیار اهمیت دارد.

مساله دیگری که در عراق پیش رو مطرح است تعریف جدید از ورود با قدرت‌تر در عرصه منطقه‌ای و بین المللی است؛ در واقع عراق باید از پوسته کنونی خود خارج شود و به روابط بیرونی نظم جدیدی ببخشد. بر این اساس نوع نگاه منطقه‌ای نسبت به عراق پس از داعش نیز تفاوت پیدا می‌کند.

روابط عراق نسبت به سالیان گذشته با کشورهای منطقه بهبود یافته است. به عنوان مثال عربستان سعودی حاضر به بازگشایی سفارت خود در عراق نبود و در روند سیاسی این کشور دخالت مستمر داشت. اما در حالی که اکنون این روابط برقرار شده، این اطمینان وجود ندارد که عربستان درصدد تاثیرگذاری بر آرایش سیاسی آینده عراق برنیاید. بنابراین بازیگران منطقه‌ای هر یک مبتنی بر نوع منافعی که در عراق تعریف کرده‌اند، ممکن است در عرصه سیاسی و اجتماعی عراق تاثیرگذار باشند. در مورد ترکیه، تقابل دو کشور، دخالت‌های مستمر ترکیه در مناطق شمالی عراق و چشم‌داشت بر مناطقی از موصل و کرکوک، همگی بر فرایند دیپلماسی بیرونی عراق تاثیرگذار است. لذا این مساله که کشورهای منطقه تاچه اندازه در روند کمک به عراق نوین برخواهند آمد، جای بحث دارد. روابط بین‌المللی عراق تابعی از نوع سیاست‌های آمریکا نسبت به عراق و همچنین روابط کشورهای اروپایی و روسیه با بغداد است. بخشی از این کشورها نگاه اقتصادی به آینده عراق در بخش‌های انرژی و نفت دارند و کشوری مانند آمریکا تعریف دیگری در ارتباط با آینده عراق در قالب همکاری‌های نظامی و ماندن در این کشور دارد.

لذا تمام این موضوعات، یک بخش مبتنی بر منافع بیرونی و بخش دیگر مبتنی بر ضرورت‌های توانمندسازی سیاست خارجی منطقه‌ای و بین المللی عراق و حضور پرنفوذ و موثرتر عراق در عرصه بیرونی است. در این میان روابط ایران در این چارچوب نمی‌گنجد و از متغیرهای دیگری پیروی می‌کند. پیوندهای گسترده و دیرینه‌ای که در زمینه‌های فرهنگی، مذهبی و تاریخی بین ایران و عراق وجود داشته، خود بنیادساز همکاری‌ها و روابط خوب دو کشور است. جدای از این، ایران در سال‌های اخیر همواره تلاش کرده به دولت و مردم عراق در مبارزه با ناامنی و تروریسم کمک کند. لذا نوع نگاه ایران نیز مبتنی بر یک عراق یکپارچه و قدرتمند است که بتواند روند سیاسی خود را با همکاری درونی گروه‌ها بازسازی کند. در نتیجه پیش بینی می‌شود روابط تهران و بغداد در مسیری که وجود دارد پیش برود که بخشی از این روابط به دلیل پیوندهایی که اشاره شد اجتناب ناپذیر است. اما درعین حال بازیگران منطقه‌ای نسبت به روابط با عراق مبتنی بر نوع نگاه، دیپلماسی و منافعی که تعریف کرده‌اند، پیش می‌روند.

کارشناس مسائل عراق*