دکتر داود احمدزاده/ کارشناس مسائل خاورمیانه

در خصوص دلایل این امر نیز می‌توان گفت که ایران و عراق به عنوان دو کشور بزرگ و قدرتمند حاشیه خلیج فارس در این شورا عضویت ندارند و شورای همکاری خلیج فارس با رهبری و مدیریت عربستان تاکنون دوام و قوام داشته است. اما با این حال، شکل و شمایل برگزاری نشست‌های اخیر اعضا، سطح مقامات شرکت‌کننده در اجلاس، چگونگی برگزاری نشست‌ها و نیز بیانیه‌های پایانی این شورا، همگی بیانگر آن است که اختلافات زیادی بر این شورا سایه افکنده است. می‌دانیم که عربستان تلاش کرده است که به عنوان پدرخوانده کشورهای حوزه حاشیه خلیج فارس، همسایگان عرب خود را به عنوان کشور تحت الحمایه و مطیع در پیشبرد اهداف منطقه‌ای خویش به‌کار گیرد و عمده تلاش ریاض در شورای همکاری خلیج فارس در ضدیت با نفوذ منطقه‌ای ایران بوده است. در اصل می‌توان گفت که تشکیل این شورا در سال 1981 در راستای مهار نفوذ منطقه‌ای ایران و جلوگیری از سرایت انقلاب به کشورهای عربی بوده است. ولی از همان ابتدای شکل‌گیری، این شورا با شکاف‌های متعددی روبرو شد. در این میان قطر به عنوان یکی از دولت‌های مهم عربی به دلیل اتخاذ مواضع مستقل و جداگانه نسبت به عربستان در گسترش شکاف‌ میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نقش فزاینده‌ای داشته است. توان راهبردی قطر در زمینه انرژی و برخورداری عظیم از منابع گازی، سبب شده است که قطر دارای قدرت وسیعی در حوزه اقتصاد باشد. به نوعی که برخی از منابع و مراکز اقتصادی جهان اعلام می‌کنند که این کشور جزیره‌ای  30 درصد از تولید بازار جهانی گاز دنیا را در اختیار دارد. علاوه بر این یکی از ابزارهای مهم قدرت نرم قطر که در جهان عرب هم شناخته شده است، فعالیت‌های گسترده رسانه‌ای است که با شبکه الجزیره شناخته می‌شود. بنابراین این قدرت اقتصادی و رسانه‌ای این اختیار را به دولتمردان قطر داده که بتوانند در چالش جدی با عربستان، سیاست‌های مستقل‌تری را در پیش بگیرند؛ به گونه‌ای که قطر همواره روابط نزدیک و سازنده‌ای را با ترکیه و ایران داشته است. یکی از اختلافات اساسی در بروز چالش جدید در شورای همکاری خلیج فارس  نیز همین نوع نگاه متفاوت قطر نسبت به مناسبات قدرت در منطقه است، به نحوی که باعث قطع رابطه دوحه با ریاض در طی نزدیک به دو سال گذشته شده است. در این میان عربستان یکی از شروط اصلی خود را برای برداشتن محاصره قطر، قطع روابط با ایران اعلام کرده است. این در حالی است که قطر زیر بار تهدیدات عربستان و امارات نمی‌رود و همچنان به روابط خود با ایران و ترکیه ادامه می‌دهد. در مورد دیگر در بحث همکاری‌های نظامی و امنیتی میان شورای همکاری خلیج فارس می‌توان به نحوه تعاملات میان امارات متحده و عربستان سعودی در ائتلاف خودساخته در جنگ یمن اشاره کرد؛ در این جنگ شاهد هستیم که بعد از گذشت سه سال از آغاز تهاجم گسترده، این ائتلاف هنوز نتوانسته در راستای اهداف اصلی خویش یعنی خلع سلاح حوثی‌های یمن و بازگرداندن عبد‌ربه منصور‌هادی اقدامی اساسی انجام دهد. لازم به ذکر است که در این ائتلاف اختلاف نظر میان امارات و عربستان در مورد سرنوشت منصور هادی از مسائل اصلی و مهم به شمار می‌رود و امارات به رغم حضور قوی در ائتلاف، مخالف بازگرداندن هادی به راس قدرت در یمن است.

در این میان در خصوص آینده شورای همکاری خلیج فارس دو سناریو قابل پیش‌بینی است؛ نخست، سناریوی تداوم وضع موجود است. یعنی اختلافات اساسی در شورا همچنان ادامه داشته باشد و عربستان و قطر به یک تفاهم و الگویی از هماهنگی با هدف عبور از بحران و کاستن از اختلافات دست پیدا نکنند. همچنین قطر با حمایت ایران و ترکیه بتواند از این شرایط به نوعی رها شود.

سناریوی دوم فشار ایالات متحده بر عربستان و قطر برای رسیدن به یک تفاهم بینابینی و یا الگوی تعاملی است. در این مسیر به نظر می‌رسد شخص ترامپ در نظر دارد با اذعان به نفوذ گسترده منطقه‌ای ایران، شرایط را برای بازسازی و بازآفرینی نقش شورای همکاری خلیج فارس در مهار جمهوری اسلامی بار دیگر به کار گیرد. سفرهای متعددی که وزیر امور خارجه آمریکا به ریاض و دوحه داشته، نشانه‌هایی از همین سناریو است. اما باید دید آیا قطر در قبال امتیازات اندک آمریکا، به خواسته‌ها و زیاده‌روی‌های سعودی‌ها در منطقه تن خواهد داد یا خیر.

البته در این میان، سناریوهای دیگری نیز درباره آینده شورای همکاری خلیج فارس مطرح است که از جمله آنها می توان به وجود زمینه های تحولات داخلی در عربستان و تاثیرات آن بر آینده شورا اشاره کرد.

اما در نهایت به نظر می‌رسد که سناریوی محتمل تداوم وضع موجود و ادامه بحران در میان کشورهای شورای همکاری خلیج فارس خواهد بود و نمی‌توان پیش‌بینی کرد که به زودی شکاف‌ها و اختلافات میان اعضا ترمیم و اصلاح شود.