دکتر محمدعلی ربانی، رئیس مرکز مطالعات سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی معتقد است با توجه به تجربیات تاریخی، زبان فارسی از این قابلیت برخوردار است که با نگاهی راهبردی در دیگر کشورها رواج یابد و عاملی برای انتقال و نشر گفتمان و ارزش‌های انقلاب اسلامی، تمدن و فرهنگ ایرانی باشد.

وی یکی از الزامات احیای جایگاه زبان فارسی را توسل به بسترهای نوین همچون فضای مجازی و همچنین نوین‌سازی روش های آموزش زبان فارسی دانست.

آنچه در ادامه می خوانید متن کامل این گفتگوست.

پرسش: ارتباط زبان فارسی با قدرت نرم و ایجاد عمق استراتژیک چیست؟

یکی از نشانه های اصلی قابلیت ها و توانایی فرهنگی و تمدنی یک جامعه، میزان نفوذ و گسترش زبان مردم آن جامعه بین سایر جوامع است. می‌توان گفت میزان تأثیرگذاری حوزه زبانی آن ملت، حوزه نفوذ جغرافیایی و فرهنگی‌اش را مشخص می کند. مطالعات تاریخی نشان می دهد که ایرانی ها در دوره‌ای بیشترین مراودات تجاری، فرهنگی و سیاسی را با مناطق آسیای جنوب شرقی و حتی شمال آفریقا داشتند و توانمندی‌های سیاسی و اقتصادی ایرانی‌ها در آن دوره بیش از سایر کشورها بود. همین عاملی برای گسترش زبان فارسی شده بود. در مقابل، در قرن بیست و یکم یکی از علائم و نشانه های گسترش و نفوذ فرهنگی غرب، گسترش و تعمیق حوزه زبان انگلیسی در حوزه‌های علمی، تجاری و سیاسی است و آنها به خوبی توانسته اند از زبان خود به عنوان یکی از ابزارهای نفوذ فرهنگی در جهان استفاده کنند. هر ملتی به هر میزان که در گسترش زبان مادری‌اش توانایی داشته باشد، یقیناً از توانایی تاثیرگذاری بیشتری بر افکار عمومی برخوردار خواهد بود. قابلیت مهم زبان فارسی، برخورداری از ظرفیت‌های ویژه فرهنگی است. زبان فارسی از پیشینه علمی و فرهنگی ویژه‌ای بهره می‌برد و همین سبب شده تا علاوه بر ماهیت زبانی، از قابلیت‌های فرهنگی، دینی، اخلاقی و تمدنی بهره‌مند باشد. این توانایی فوق العاده‌ای برای زبان فارسی محسوب می‌شود تا بتواند در مسیر گسترش ارزش‌های فرهنگی ایران اسلامی به کار گرفته شود.

پرسش: ارتباط زبان فارسی با گسترش فرهنگ ایرانی اسلامی چیست؟

امروزه اگر میراثی از گذشته تاریخی- تمدنی و فرهنگی ایران بر جای مانده، عمدتا ناشی از ظرفیت‌های زبان فارسی است. اگر امروزه آثاری از فرهنگ ایرانی از تصوف تا عرفان اسلامی و شیعی در شبه قاره و در آسیای جنوب شرقی و در مناطق مختلف وجود دارد، ناشی از انتقال ظرفیت‌های فرهنگی و تمدنی از مسیر زبان فارسی بوده است. همان طور که زبان فارسی در دوره‌ای زبان تجارت و زبان علم بود، به نظر می‌رسد امروزه هم می‌توان این ظرفیت را برای زبان فارسی قائل شد. زبان فارسی می تواند اصلی‌ترین و مهم‌ترین بستر انتقال و نشر گفتمان و ارزش‌های انقلاب اسلامی، تمدن و فرهنگ کهن ایرانی باشد و همچنین نگاه اسلامی ایرانی را به بسیاری از مقولات مثل آزادی، حقوق بشر و مسائلی از این دست نشر دهد. در دنیایی که شاهد منازعات امنیتی و سیاسی بسیاری هستیم، زبان فارسی بستر مناسبی برای ترویج و توسعه گفتمان و فرهنگ صلح، مدارا، اخلاق و عرفان محسوب میشود. به نظر می‌رسد که ما کمی از این ظرفیت‌ها غفلت کرده‌ایم و می‌باید از این حوزه که اتفاقاً از حساسیت خیلی کمی هم برخوردار است، بیش از گذشته استفاده کنیم. امروزه کشورها و ملت‌های بسیاری هستند که علاقمندند تا از مجرای زبان فارسی با میراث کهن اسلامی-عرفانی و اخلاقی نهفته در فرهنگ و تمدن ایرانی-اسلامی آشنا و از آن بهره‌مند شوند. این یک فرصت و موهبت خدادادی است که در زبان، شعر و ادب فارسی نهفته شده است.

پرسش: بهترین راهبردی که باید برای گسترش زبان فارسی پیگیری کرد، چیست؟

قطعاً یکی از راهبردهای اساسی، حفظ و گسترش ظرفیت‌های موجود است. در بسیاری از کشورها، مراکز مطالعات ایرانی و آموزش زبان فارسی فعال هستند، حتی در برخی کشورها با اینکه روابط رسمی با آنها نداریم، ولی مراکز علمی و دانشگاهی شان در حوزه زبان فارسی فعال هستند. به عنوان نمونه، در کشوری مثل مصر اساتیدی در مراکز دانشگاهی هستند که به هزینه شخصی به فراگیری زبان فارسی اقدام کرده‌اند. در گذشته‌های نه چندان دور مجموعه ای از نیمی از مراکز دانشگاهی در شبه قاره هند، پاکستان و بنگلادش خودشان متولی ترویج و گسترش زبان فارسی بودند، ولی متاسفانه بسیاری از آنها امروزه غیرفعال هستند. لذا تنها راه گسترش زبان فارسی، توجه اکید به این مراکز و تقویت آنها جهت آموزش زبان فارسی در کشورهای‌شان است.

پرسش: در مقایسه با برنامه دیگر کشورها برای توسعه زبان خود از طریق ایجاد موسسات زبان‌آموزی، نقص های کشور در ایجاد مراکز زبان آموزی در خارج از مرزها چیست که باید مرتفع شود؟

به نظر می‌رسد ضروری‌ترین اقدام، فعال‌سازی ظرفیت‌هایی است که در گذشته بوده، ولی امروزه به سمت تعطیلی رفته است. بحث اساسی دیگر این است که می‌بایست میان شیوه‌های آموزش زبان فارسی و شرایط و نیازهای آموزشی تناسب و تناظر ایجاد کنیم. در دنیای کنونی ظرفیت‌های جدیدی در عرصه‌های آموزشی فراهم شده و نظام آموزش زبان در دنیا در حال تجربه کردن شیوه‌های جدیدی است که مهم‌ترین آنها استفاده از فضای مجازی است. ما هم ناچاریم که از این بسترهای نوظهور جهت احیای ظرفیت‌های زبان فارسی استفاده کنیم و به سمت نوین‌سازی روش‌های آموزش زبان فارسی حرکت کنیم. از سوی دیگر لازم است تا بازنگری اساسی در نظام آموزش زبان فارسی شکل بگیرد. لذا دستگاه‌های متولی آموزش زبان فارسی مؤظف هستند درک درستی از مخاطبان و شرایطی که قرار است در آنجا زبان فارسی تدریس شود، به دست آورند و بر اساس رویکرد علمی و مبتنی بر مطالعات پژوهش محور، درصدد برنامه‌ریزی برای آموزش زبان فارسی به غیرفارسی‌زبانان باشند. نکته دیگر این است که می‌باید دانشگاه‌های ما به طور ویژه برای بحث آموزش زبان فارسی به مخاطبان غیرایرانی اهمیت قائل باشند. در تمام دنیا، حضور دانشجویان بورسیه و افرادی که برای فرصت مطالعاتی به کشورهای دیگر مهاجرت می‌کنند، مغتنم شمرده می‌شود و دولت تلاش زیادی می‌کند تا به این افراد زبان کشور خود را آموزش دهد. حضور این افراد فرصت خوبی است که نظام آموزشی ما باید برنامه صحیح و مدونی برای آموزش زبان فارسی به آنان داشته باشد.  

– مطالعات و پژوهش ها درباره آینده زبان ها در جهان چه می گوید؟ جایگاه زبان فارسی در آینده چه خواهد بود؟

با وجود ظرفیت‌های عظیمی که در زبان فارسی نهفته است، متاسفانه دچار کمکاری افراطی شده‌ایم و بسیاری از مراکزی که در حوزه زبان فارسی فعال بودند، دچار افت شده‌اند. نکته حائز اهمیت این است که در خصوص فارغ التحصیلان زبان فارسی سیاست‌گذاری‌های دقیق و درستی صورت نگرفته و متاسفانه آنچه که الان پیش‌بینی می‌شود و چشم‌اندازی که در برابر ما ترسیم شده، چشم‌انداز مثبتی نیست. اگر همین رویه ادامه داشته باشد، قطعاً در آینده شاهد آسیب‌های جدی خواهیم بود و البته این مسئله یکی از کاستی‌های حوزه دیپلماسی فرهنگی ما محسوب می‌شود که از زبان فارسی غافل شدیم و جایگاه اصلی زبان فارسی با افت نسبی مواجه شده است.