افسانه احدی*

سرانجام دونالد ترامپ به عنوان چهل و پنجمین رئیس جمهور آمریکا در ۲۰ ژانویه ۲۰۱۷رسماً به قدرت رسید و از همان ساعات اولیه دستورهای جنجالی خود را صادر کرد که عمدتاً مربوط به مسئله مهاجرت است. ترامپ در اولین دستورهای اجرایی ریاست جمهوری، دستوری برای توقف ۹۰ روزه صدور ویزا و ورود اتباع ۷ کشور مسلمان را صادر کرد که موجب واکنش‌های تند داخلی و خارجی و اعتراض‌های گسترده مردم در مقابل فرودگاه‌های بزرگ آمریکا شد. وی این وعده را در جریان مبارزات انتخاباتی داده بود و بلافاصله بعد از آغاز بکار بدون اینکه جوانب و پیامدهای آن را بسنجد، به اجرا گذاشت. ترامپ معتقد است که این فرمان برای حفاظت از آمریکا در برابر افراط‌گرایی اسلامی لازم است. درحالی‌که فرمان وی اتباع کشورهای اسلامی نظیر پاکستان و عربستان که در حملات تروریستی در داخل آمریکا دست داشتند را شامل نمی‌شود. در زمان مبارزات انتخاباتی برخی تحلیلگران معتقد بودند که اگر ترامپ به ریاست جمهوری برگزیده شود و قدرت را در دست بگیرد، بسیاری از وعده‌های خود را عملی نخواهد کرد. دستورهای اجرایی اخیر ترامپ در مقام ریاست جمهوری نشان می‌دهند که آن‌ها اشتباه می‌کردند. همانطور که ترامپ در جریان مبارزات انتخاباتی کاملاً خلاف رویه‌های سیاسی آمریکا عمل کرده بود، در اجرای وعده‌های خود نیز بدون اخذ نظر از کارشناسان و بررسی پیامدها تصمیم می‌گیرد.

باوجود صدور چنین دستوراتی، هنوز جهت‌گیری سیاست خارجی ترامپ در مورد مسائل کلیدی از جمله رابطه با روسیه و چین و منطقه خاورمیانه مشخص نیست. در این رابطه یکی از فوری ترین تصمیم­گیریهای ترامپ در مورد سوریه است که در مبارزات انتخاباتی نیز در مورد آن موضع‌گیری کرده بود. مسئله مهم دیگر در منطقه خاورمیانه صلح رژیم صهیونیستی و فلسطین است که دولت اوباما نیز نتوانست موفقیتی در این باره داشته باشد. از طرف دیگر توافقنامه هسته‌ای برجام نیز از موضوعاتی است که مورد توجه خاص برخی کشورهای عربی منطقه قرار دارد و آن‌ها امیدوار به تغییر شرایط در این باره در دوره ترامپ هستند. به طور کلی رهبران کشورهای عربی به‌ویژه عربستان از پیروزی ترامپ خشنود هستند و امیدوارند که وی سیاست های دوران اوباما را تغییر دهد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها افزایش نقش امریکا در خاورمیانه و محدود شدن دامنه نفوذ ایران در منطقه است.

مسئله سوریه

جنگ داخلی سوریه که بیش از 6 سال از شروع آن می‌گذرد اکنون به یکی از مناقشات پیچیده در منطقه خاورمیانه مبدل شده که وجود بازیگران خارجی با منافعی متضاد با یکدیگر در آن وضعیت این کشور را پیچیده‌تر می‌کند. موضع دولت اوباما به طور کلی در منطقه خاورمیانه و از جمله در سوریه عدم مداخله جدی سیاسی و نظامی بود. اوباما حتی بعد از قدرت گرفتن داعش و اشغال سرزمین‌هایی در عراق و سوریه در مقابل هر نوع دخالتی که متضمن حضور نظامی مجدد این کشور در منطقه باشد مقاومت کرد و به این خاطر مورد انتقاد قرار داشت. حملات تروریستی داعش در اروپا و در موارد محدودی در امریکا باعث شد تا از نظر مردم آمریکا داعش خطری جدی برای امنیت شان محسوب شود. به همین خاطر و باوجودی که شمار قابل توجهی از مردم خواهان کاهش دخالت آمریکا در امور کشورهای دیگر بودند (57 درصد)، بر اساس یکی از نظرسنجی‌ها بیش از 77 درصد بر لزوم نابودی داعش و اقدام جدی آمریکا در این مورد تأکید داشتند. با این حال دولت اوباما بر تلاش های سیاسی و دیپلماتیک به جای هرگونه طرح نظامی تاکید داشت. دونالد ترامپ با وعده سرکوب داعش روی کار آمده است؛ اما طرح‌های وی و اهدافی که برای دولت خود در نظر دارد چگونگی برخورد دولت جدید آمریکا با جنگ در سوریه را دچار ابهام می‌کند. ترامپ در اولین روزهای ریاست جمهوری از ایجاد منطقه امن در داخل سوریه سخن گفت که بر اساس آن مردم سوریه از این کشور از تعرض طرف‌های درگیری مصون باشند و مجبور به مهاجرت نشوند. با این حال چنین سیاستی در درجه اول نیاز به همکاری با دولت روسیه و سوریه دارد. موضع دولت ترامپ در مورد سوریه مسلما بر چنین سیاستی تأثیرگذار است. ترامپ و وزیر امور خارجه جدید آمریکا، رکس تیلرسون، در مورد روسیه موضعی کاملا متفاوت با سیستم سیاسی آمریکا متشکل از دموکراتها و جمهوری خواهان دارند. ترامپ پوتین را تحسین می‌کند و از رفع تحریم‌های این کشور سخن گفته است. از طرف دیگر وزیر امور خارجه جدیدش که رئیس غول نفتی اکسون موبیل است همکاری‌های نزدیکی با روسیه دارد. تیلرسون به عنوان یک مدیر نفتی دیدگاه سیاسی خاص خود را دارد؛ وی ثبات و آرامش سیاسی را بر لزوم استقرار حکومتی دموکراتیک ترجیح می‌دهد. همین امر باعث می‌شود که دولت جدید آمریکا بر عدم دخالت و تغییر نظام سیاسی کشورهای دیگر تاکید کند. از جمله در مورد سوریه ترامپ سیاست های قبلی در مورد برکناری فوری اسد را نقد می‌کند و معتقد است حمایت از گروه‌های معارض دولت اسد در سوریه اقدام اشتباهی بوده است. در حال حاضر به نظر می‌رسد کشور مهم و تأثیرگذار در عرصه سوریه، روسیه است که در انتظار اقدامات عملی ترامپ مانده است. مقام‌های روسی این مسئله را پنهان نمی‌کنند و حتی در نشست آستانه به رغم مخالفت‌های ایران، از آمریکا برای شرکت در نشست دعوت کردند. آینده روابط روسیه و آمریکا هر شکلی که پیدا کند بر سرنوشت سوریه نیز تأثیرگذار است. تاکنون در موضع‌گیری های سیاسی، ترامپ نگاه مثبتی به روسیه داشته و پوتین را تحسین کرده است اما هنوز اقدامی انجام نداده که نشان دهنده عمق این موضع‌گیری باشد. برای روسیه مهمترین تغییر رفتار آمریکا، لغو تحریم‌هایی است که بعد از جدا کردن کریمه از اوکراین علیه این کشور اعمال شد. با این حال لغو این تحریم‌ها متحدان آمریکا در اروپا را در وضعیت سختی قرار می‌دهد. به زعم برخی، نزدیکی به روسیه به نوعی معکوس سازی سیاست نیکسون است که تلاش کرد با نزدیکی به چین، این کشور را از شوروی (روسیه) دور کند. برخی معتقدند دولت جدید امریکا قصد دارد با امتیاز دادن به روسیه و برقراری روابطی نزدیک، روسیه را از چین دور کند. اگر چنین سیاستی در عمل اجرا شود، شرایط در سوریه نیز تا حد زیادی تغییر می‌کند و می‌تواند تبعات منفی برای دیگر بازیگران خارجی و دولت سوریه در پی داشته باشد.

مسئله صلح فلسطینیان و رژیم صهیونیستی

یکی از مسائل مهمی که در منطقه خاورمیانه مورد توجه است و دهه‌ها غیرقابل حل باقی‌مانده، مسئله صلح فلسطینیان و رژیم صهیونیستی است. دولت اوباما نیز همچون دولت‌های بوش و کلینتون نتوانست در این رابطه پیشرفتی داشته باشد. ترامپ در وعده‌های انتخاباتی خود گفته بود که وی با موضع‌گیری بی طرف خود قادر به حل این مسئله است، درحالی‌که اظهارات متناقضی در این رابطه داشته است و بر انتقال سفارت آمریکا به بیت المقدس تاکید دارد، اقدامی که حساسیت زیادی در بین فلسطینیان ایجاد می‌کند و عملاً مانع هر نوع تلاش جدیدی برای صلح می‌شود. اقدامات افراطی بنیامین نتانیاهو و ادامه شهرک‌سازی در سرزمین‌های اشغالی فلسطینیان با انتقال سفارت آمریکا مهر تایید می گیرد. ترامپ همچنین تأکید دارد که نمی‌خواهد رژیم صهیونیستی را تحت هیچ نوع فشاری قرار دهد و به شدت اقدام دولت اوباما در عدم وتوی قطعنامه شورای امنیت بر ضد شهرک‌سازی رژیم صهیونیستی را محکوم کرد. مقام‌های رژیم صهیونیستی این تحلیل را مطرح کرده اند که در دوران ترامپ سیاست آمریکا کاهش مداخله در منطقه خاورمیانه و به‌ویژه در مورد منازعه فلسطین و رژیم صهیونیستی است و دولت جدید آمریکا دست رژیم صهیونیستی را بازخواهد گذاشت که این مسئله خود یکی از موانع جدی در پیشبرد هر نوع توافق صلحی خواهد بود.

برجام

یکی از مهم‌ترین رویدادهایی که تاثیر زیادی بر منطقه خاورمیانه به‌جای گذاشته، امضای توافقنامه هسته‌ای برجام میان ایران و کشورهای 1+5 است. قبل از این توافق تحریم‌های بین‌المللی بسیار سنگینی بر ایران تحمیل‌شده بود که بر اساس اجماع بین‌المللی و تصویب 6 قطعنامه علیه ایران در شورای امنیت سازمان ملل بود. این مسئله باعث انزوای ایران نیز شده بود، مسئله‌ای که خوشایند کشورهای عربی و رژیم صهیونیستی بود. بعد از امضای توافقنامه مهم‌ترین دستاورد برای ایران شکسته شدن اجماع و خارج شدن آن از انزوایی چند ساله بود و باعث شد نقش ایران در منطقه افزایش یابد. این امر موجب واکنش های تند عربستان و رژیم صهیونیستی شد. در این بین کشورهای عربی حوزه خلیج فارس یکی از دلایل توافق با ایران را موضع دولت اوباما می‌دانستند که خواهان کاهش حضور آمریکا در منطقه بود. از نظر کشورهای عربی به‌ویژه عربستان و رژیم صهیونیستی چنین اقدامی در کنار کاهش حضور در منطقه به معنای آن است که آمریکا منطقه را به حال خود رها کرده و زمینه را برای نفوذ هر چه بیشتر ایران فراهم آورده است. به همین خاطر مقام‌های کشورهای عربی از جمله اولین رهبرانی بودند که پیروزی ترامپ را به وی تبریک گفتند و امیدوار به تغییر سیاست های اوباما هستند. موضع گیریهای ترامپ در مورد برجام در مبارزات انتخاباتی به‌ویژه مورد استقبال این کشورها قرار دارد. وی برجام را یک فاجعه نامیده و خواهان لغو آن بوده است. با این حال و در زمانی که به ریاست جمهوری انتخاب شد تا حدی از موضع خود عقب نشست و به‌جای لغو برجام از بازنگری و مذاکرات دوباره سخن گفت. مهم‌ترین دلیل چنین عقب‌نشینی نیز تبعات منفی لغو یک توافقنامه چندجانبه معتبر برای آمریکاست. از طرف دیگر جمهوری خواهان در کنگره معتقدند ایران از فواید برجام بهره‌مند شده، تحریم‌های بین‌المللی برداشته‌شده و دیگر اجماعی مانند گذشته علیه ایران وجود ندارد و در این شرایط لغو یک‌جانبه برجام از طرف آمریکا اشتباه است. به همین خاطر یکی از سیاست هایی که آن‌ها به دولت ترامپ پیشنهاد داده اند این است که فشارها بر ایران را با تحریم‌های جدید افزایش دهد تا ایران مجبور به لغو یک‌جانبه برجام شود و تبعات حقوقی و سیاسی آن تنها متوجه ایران گردد. درحالی‌که برجام یک توافق چندجانبه است و حتی اگر ترامپ سیاست های تندی علیه آن اتخاذ کند قادر نیست همچون گذشته کشورهای دیگر را با خود علیه ایران همراه سازد.

از طرف دیگر برجام همچنان مسئله تأثیرگذاری بر مناسبات آمریکا با کشورهای منطقه خاورمیانه است. از نظر کشورهای عربی منطقه، آمریکا امتیاز بزرگی به ایران داده و بنابراین لغو برجام یکی از مهم‌ترین خواسته‌های متحدان عرب آمریکا در منطقه است. به زعم برخی بعدازاین توافق بود که تنش در روابط آمریکا و عربستان نمود بیشتری پیدا کرد. ترامپ یکی از راهکارهای شکست داعش را افزایش نقش کشورهای متحد آمریکا در منطقه می‌داند. با این حال و بدون لغو برجام در مورد تحقق خواسته ترامپ برای ایفای نقش کشورهای عربی در مبارزه با تروریسم به ویژه داعش تردیدهایی وجود دارد.

نقش آمریکا در منطقه خاورمیانه

در دوران اوباما و با توجه به اولویتی که آمریکا در آسیای شرقی داشت، نقش آمریکا و حضور نظامی این کشور در منطقه خاورمیانه کاهش یافت. در این رابطه استقلال انرژی آمریکا نیز یکی از دلایل مؤثر چنین مسئله‌ای تلقی می‌شود. زمانی منطقه خاورمیانه و به‌ویژه خلیج فارس به خاطر تأمین بخش قابل توجهی از انرژی موردنیاز آمریکا اهمیتی استراتژیک برای این کشور داشت. در دوران اوباما وابستگی آمریکا به تأمین انرژی از خارج از بین رفت و این کشور توانست انرژی موردنیاز خود را به کمک تکنولوژی های جدید شیل (نفت و گاز) تأمین کند و حتی به یکی از صادرکنندگان مهم نفت مبدل شود. به این خاطر حتی برخی تحلیلگران آمریکایی مسئله خروج تدریجی و کامل آمریکا از حوزه خلیج فارس را مطرح کردند.

اینکه در آینده در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس، آمریکا چه سیاستی را اتخاذ می‌کند تا حدی به دیدگاه‌های دولت جدید آمریکا و تا حدی به شرایط این کشور در منطقه باز می گردد. این واقعیت باعث می‌شود تا دولت جدید در امریکا نیز ضرورتی برای افزایش نقش خود در منطقه نداشته باشد. از طرف دیگر ترامپ برنامه‌های متعددی در داخل از بازسازی زیرساخت‌ها تا ایجاد شغل را مد نظر دارد که باعث می‌شود نتواند از عهده مخارج سنگین نظامی حضور در منطقه برآید. در همین راستا پررنگ شدن حضور سیاسی و نظامی بریتانیا در حوزه خلیج فارس که در سفر ترزا می به آمریکا نشانه های بیشتری از آن دیده شد و حتی به وجود آمدن نوعی مشارکت با آمریکا در منطقه از جمله سناریوهایی است که می‌تواند در آینده رخ دهد.

متن پی دی اف این فایل را در این لینک بخوانید.

* بازنشر مقالات به معنای تایید تمام یا بخشی از مطالب ارایه شده توسط سایت شورای راهبردی روابط خارجی نیست.

* پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک