طبق مستندات تاریخی، طی ۱۷۰ سال گذشته، انگلستان، روسیه و آمریکا، وقت و انرژی قابل توجهی از ایران گرفته اند. در این دوره، کشور سال های محدودی در آرامش و ثبات سپری کرده است. به نوعی می توان گفت: ۱۷۰ سال است ایران با سه قدرت جهانی درگیر بوده است.

بلافاصله این کنجکاوی را مطرح می کنیم: آیا یک قدرت میان پایه می تواند با یک قدرت جهانی به روابطی معقول برسد؟ تاریخ به وضوح معرف این واقعیت است که ایران بارها و بارها طی ۱۷۰ سال پیش به دلیل نیاز مالی و مشکلات جدی اقتصادی، یک امتیاز مهم امنیتی و سیاسی به یک قدرت جهانی داده است.

آیا می توان تصور کرد که ایران بتواند به نوعی یک استراتژی طراحی کند و سیاست خارجی خود را با قدرت های هم پایه و هم سطح خود تنظیم کند و از قدرت های بزرگ فاصله بگیرد؟ آیا می توان به گونه ای محاسبه کرد تا سیاست خارجی از مدار حساسیت های قدرت های بزرگ رها شود تا انرژی خود را صرف توسعه کند و از راهبرد بقا به سوی راهبرد رشد حرکت کند؟

در سال ۱۹۸۰، دن شائو پینگ مقرر کرد که چین به نیم قرن صلح نیاز دارد تا مدام رشد و توسعه را تجربه کند. نتیجه این شد که از ۱۹۸۰ تا ۲۰۱۶ و طی ۳۶ سال، ۱٫۶ تریلیون دلار در این کشور سرمایه گذاری خارجی شد. ضمن اینکه به صورت آرام و بی صدا و مبهم حدود ۲۳۳ میلیارد دلار سال گذشته برای قدرت نظامی خود هزینه کرد. چین در عین حال سومین صادر کننده اسلحه در جهان است. اقتصاد ایران نیز اقتصادی نیست که از طریق بحران های موجود درآمد کسب کند و بر تولید ناخالص ملی آن اثر جدی بگذارد.

آمریکا به صد کشور اسلحه می فروشد و ۳۳ درصد کل تسلیحات جهان را می فروشد ضمن اینکه ۴۷ درصد فروش اسلحه آمریکا فقط به کشورهای خاورمیانه است. آمریکا و چین از نظام بین الملل فعلی بخوبی برای اقتصاد خود استفاده می کنند. همه کشور ها از ریز و درشت در پی راهبردی هستند تا درآمد های ملی و مزیت های نسبی خود را دائماً گسترش دهند. ایران کجای این روند مسلط جهانی است؟

کنفرانس اخیر امنیتی مونیخ، چرخش های جدیدی را در قبال ایران نشان می دهد. عربستان، اسرائیل و ترکیه هر آنچه خواستند علیه ایران روا داشتند. اگر همکاری فعلیِ نظامی و دیپلماتیک عربستان و اسرائیل از حالت توافقی به مرحله حقوقی و رسمی تبدیل شود، محیط امنیتی و سیاست خارجی ایران با واقعه مهمی روبرو می شود. بنظر می رسد انرژی اصلی تقابل با ایران هم اکنون از ناحیه خود منطقه است و آمریکا مکانِ تنظیم، تصمیم و چتر عملیاتی این تقابل است. اگر واکنش ایران در کنفرانس مونیخ را تحلیل محتوا کنیم، حکایت از پدیده ای می کند که در علم روابط بین الملل به آن “قربانی شدن” (Victimization) می گویند. ما از آن جمع سیاسی و امنیتی درخواست کردیم: با ما مهربان باشید. به ما احترام بگذارید. لطفاً دیگر تحریم نکنید. ما اهل دیالوگ هستیم. روش های حل اختلاف باید دیپلماتیک باشند. ما همیشه از خود دفاع خواهیم کرد.

ضمناً ۲۷۸ سال است به کشور دیگری حمله نکرده ایم. این ادبیات آمیخته با مهر و محبت و اخلاق حتی در سیاست داخلی کشورها مانع از اقدامات مخالفان نمی شود چه برسد در محیط سنگلاخ سیاست جهانی. درست یا غلط، تصویری که در جهان از ایران وجود دارد، تصویر سخت افزاری است و نه نرم افزاری. جالب اینکه حتی ترکیه که بسیار از روابط دوجانبه اقتصادی بهره برده، تصویری سخت افزاری از ایران دارد که در کنفرانس مونیخ از خود بروز داد.

آیا می توان استراتژی امنیت ملی را از استراتژی توسعه اقتصادی کشور تفکیک کرد؟ تا چه زمانی نفت و گاز بفروشیم و زندگی کنیم؟ استراتژی امنیت ملی کشور، شرکای منطقه ای ندارد. اقتصاد در ریل مستقل خود حرکت می کند اما بعضی اوقات دچار بحران جدی می شود و به عنوان مثال به خاطر تحریم های گسترده، به برجام منجر می گردد.

برخلاف کسانی که مشکل را در افراد یا دولت ها جستجو می کنند، این نویسنده گره اصلی را در فکر و اندیشه می داند: تا زمانی که ما امنیت ملی و توسعه اقتصادی را از یک جنس و مقوله ندانیم و این دو اصل حکمرانی را بر یک ریل واحد قرار ندهیم، در هاله ای از سختی ها بلکه بحران ها، بنیه های عظیم انسانی و طبیعی خود را هدر خواهیم داد. کانون نظری استراتژی منطقه ای ضد ایرانی بر پایۀ ضعیف نگاه داشتن کشور استوار است.

چالش های ما در ارتباط با افراد و جریان ها نیست بلکه در اندیشه ها و رهیافت هاست. فهم غیراقتصادی ما از نظام بین الملل باعث شده است که به ادبیات عدالت محور، مهرمحور و احترام محور با قدرت های منطقه ای و بین المللی متوسل شویم و از آن ها خواهش کنیم تا با ما درست رفتار کنند و احترام بگذارند.

آمریکا ۹۹ نیروگاه هسته ای دارد و در عین حال در مساحتی حدود ۴۸۰۰ کیلومتر مربع با جمعیتی حدود سه میلیون نفر و ۲۵۰ هزار متخصص IT، کانونی بنام سیلیکان ولی با ارزشی در حدود ۳ تریلیون دلار ایجاد کرده است. شرکت اپل حدود دو میلیارد کامپیوتر و آی فون فروخته است. عموم شرکت های فن آوری آمریکا به حکم محدودیت مهاجرت دولت جدید آمریکا اعتراض کردند زیرا فقط در شهر سیاتل آمریکا، دویست هزار متخصص خارجی کار می کند. کشور ما بدون بنیان های داخلی اقتصادی، مالی و فن آوری نمی تواند در منطقه و نظام بین الملل قدرتمند تلقی شود. قدرت کشور در فروش نفت و گاز نیست بلکه در بهره برداری از هزاران مهندس و متخصص است که ارزش افزوده ایجاد کنند.

اگر نمای بیرونی ما قدرت نرم باشد، حجم ۲٫۵ تریلیون دلاری ثروت کشور های عربی حداقل در بخشی از آن از ظرفیت های برون سپاری ایران می تواند استفاده کند. لزومی ندارد مانند یک قربانی و مظلوم در محافل بین المللی صحبت کنیم بلکه باید نظام داخلی را غنی کنیم. تقریباً تمامی شرکت هایی که طی سال گذشته از ایران بازدید کرده اند متفق القولند که سیستم اداری، حقوقی، مالی، بانکی، قانونی، عمرانی ایران برای رشد و توسعه اقتصادی محتاج به روز شدن دارد.

به طور حیرت انگیزی شناخت ما از نظام بین الملل قدیمی است. قدرت کشورها عمدتاً در داخل آن هاست. به خاطر داشته باشیم که قانون کاپیتولاسیون را در پاکستان، ترکیه و اندونزی نتوانستند اجرا کنند. فقط پهلوی دوم بود که به واسطۀ ضعف داخلی، آن را پذیرفت. در آن شرایط، آمریکا کمک اقتصادی و نظامی را منوط به اعمال این قانون کرد. نظام بین الملل فعلی بسیار متنوع و متکثر است و لزومی ندارد ایران خود را در درگیری های ناتمام با قدرت های بزرگ مشغول کند و انرژی رشد و توسعه را صرف تحریم کند. چین با قدرت اقتصادی خود و ارسال علائم مختلف دیپلماتیک طی دو هفته، دولت جدید آمریکا را مجبور کرد تا به سیاستِ دیرینه “چین واحد” برگردد.

چینی ها نگفتند لطفاً به ما احترام بگذارید و درست رفتار کنید: گفتند اگر سیاست چین واحد را اتخاذ نکنید، هیچ انتظاری برای تعدیل در مذاکرات محتمل تجاری نداشته باشید. با اینکه چین سه برابر روسیه صرف هزینه های نظامی می کند اما تصویری نرم افزاری در جهان دارد. حاکمیت ملی و استقلال با توانایی ها و قدرت اقتصادی داخلی قابل تحقق است. انگلستان عضو حدود ۷۰۰ معاهده و سازمان منطقه ای و بین المللی است ولی در عین حال از لابلای این حجم از تعهدات در لایه های عظیم اقتصادی جهانی، منافع خود را حفظ کرده است و بالاترین نرخ رشد اقتصادی اروپا را دارد.

آیا برای ما موضوعیت دارد که کشور های عربی خلیج فارس طی ۱۱ سال گذشته، ۷۲۸ میلیارد دلار اسلحه خریده یا سفارش داده اند؟ آیا می دانیم که جمعیت منطقه خاورمیانه در ۳۵ سال آینده به ۶۶۰ میلیون نفر خواهد رسید؟ چالش بزرگ فکری ما، رهیافتی جدید نسبت به کشورهای عربی منطقه است. اما هدف اصلیِ این رهیافت جدید، باید ایران، قدرت اقتصادی ایران، اهمیت احترام ایران، اصلاح محیط زیست ایران و آینده و کیفیت زندگی مردم ایران باشد. افزایش درآمد، تنوع درآمد و تداوم کسب درآمد مبنا هستند تا آنکه امنیت و فرهنگ حفظ شوند. استراتژی ناگفته بسیاری از همسایگان، فقیر نگه داشتن ایران است.

نیاز داریم تا از سیاست خارجی تدافعی به سیاست خارجی اقتصادی منتقل شویم. مدیریت کارآمد کشور بدون ارتباطات گسترده با قدرت های میانی امکان پذیر نیست زیرا برای به روز کردن کشور نیاز به دانش و روش های جدید داریم. خود را از صفحه اول روزنامه های جهان خارج کنیم. مانند کره ای ها، ژاپنی ها و چینی ها آرام کار کنیم. خود را به طور قربانی نشان دادن، نوعی نمایش ضعف است. شعاع دوایر مدیریتی در کشور را قدری بزرگتر بگیریم. حکمرانی و سیاست ورزی با ارقام است. آیا آرمانی بالاتر از خوب زندگی کردن اقتصادی و فرهنگی مردم ایران وجود دارد؟

منبع: دیپلماسی ایرانی