کتاب «مقدمه‌ای بر جهان[1]» به قلم ریچارد هاس، دیپلمات سابق و رئیس شورای روابط خارجی آمریکا به چگونگی کارکرد جهان، چگونگی تحولات و علت اهمیت آن می‌پردازد. در پیشگفتار این کتاب که در سال 2020 منتشر شده است، نویسنده انگیزه خود از نوشتن این کتاب را دانش ناچیز فارغ‌التحصیلان (حتی فارغ‌التحصیلان بهترین دانشگاه‌ها) در مورد کشور خود و جهان عنوان می‌کند. از سوی دیگر، وی کتاب حاضر را برای همه سنین سودمند دانسته و کتاب‌های چند دهه قبل را نیز ناکافی و حتی قدیمی قلمداد می‌کند، چراکه تاریخ جهان در سال‌های اخیر تحولات قابل‌توجهی داشته و موضوعات و فن‌آوری‌های تازه‌ای نظیر تغییرات اقلیمی، هوش مصنوعی و اینترنت بروز و ظهور کرده‌اند. هدف این کتاب نیز ارائه همان دانش اساسی است که برای شناخت جهان و افزایش سطح سواد جهانی لازم است.

این کتاب شامل چهار فصل است که فصل اول آن با عنوان «تاریخ اساسی»، از «جنگ سی‌ساله» آغاز و تا دوره پساجنگ سرد را تشریح می‌کند. نویسنده از آن روی از جنگ سی ساله و «پیمان وستفالی» متعاقب آن آغاز می‌کند که این جنگ بیشتر اروپا را در برگرفته، ابعاد سیاسی و مذهبی داشته و نقش مهمی در نفوذ غرب بر دیگر بخش‌های جهان داشته است.

در این فصل، نویسنده به بررسی تقریباً سه دهه خونین مربوط به جنگ جهانی اول و دوم می‌پردازد که بر نیمه اول قرن بیستم حکم‌فرما بود. این بخش تأسیس «اتحادیه ملل» و سپس فروپاشی آن و همچنین رکود بزرگ و ظهور ملی‌گرایی و فاشیسم را مرور کرده و اشتباهات در سیاست خارجی و دیپلماسی منجر به جنگ‌های جهانی را بررسی می‌کند.

بخش بعدی این فصل به دوره جنگ سرد و به منازعات بین آمریکا و شوروی اختصاص یافته و علل بروز جنگ سرد و چگونگی پایان آن را شرح می‌دهد؛ و بالاخره در بخش پایانی این فصل، دوره پسا-جنگ سرد از سال 1989 تا سه دهه بعدی را ازلحاظ بحران‌های ناشی از جنگ، چالش‌ها و چشم‌انداز منطقه‌ای موردبررسی قرار گرفته است.

 فصل دوم با عنوان «مناطق جهان»، رویدادهای تاریخی را در سطح منطقه‌ای بررسی می‌کند. نویسنده جهان را به شش منطقه (اروپا، شرق آسیا و اقیانوسیه، جنوب آسیا، خاورمیانه، آفریقا و آمریکا) تقسیم کرده و تاریخ هر منطقه را در بخشی جداگانه شرح داده است. کتاب حاضر در شرح تاریخ سیاسی هر منطقه، نخست تاریخچه کوتاهی از منطقه ارائه کرده و سپس چالش‌های سیاسی و اقتصادی آن، ژئوپلیتیک آن و چشم‌انداز آینده آن را توضیح می‌دهد. علاوه بر موارد فوق، در بخش مربوط به جنوب آسیا، استعمار انگلیس و رویدادهای هند و پاکستان و افغانستان نیز بررسی‌شده و در بخش خاورمیانه نیز حوادث ایران و عراق، جنگ هشت‌ساله بین این دو کشور و حمله عراق به کویت و همچنین، بهار عربی گنجانده شده است. در بخش مربوط به آفریقا نیز اقتصاد این قاره، جامعه و مردم، نهادهای منطقه‌ای برجسته است.

در فصل سوم با عنوان «عصر جهانی»، موضوعاتی نظیر جهانی‌شدن، تروریسم و ضد تروریسم، تکثیر تسلیحات هسته‌ای، تغییرات اقلیمی، مهاجرت و همچنین، اینترنت، فضای سایبری و امنیت سایبری، بهداشت جهانی، تجارت و سرمایه‌گذاری، سیاست ارزی و پولی و توسعه به‌طور جداگانه موردبررسی قرار گرفته است.

جهانی‌شدن به‌عنوان وجه مشخصه این دوره ارزیابی‌شده و اگرچه بخش اول این فصل به جهانی‌شدن اختصاص‌یافته است اما در همه بخش‌های این فصل نوع خاصی از جهانی‌شدن شرح داده شده و علل و پیامدهای آن بررسی شده است. همچنین، اولویت کشورها در جهانی شدن و اولویت جهانی به‌طورکلی موردبحث قرارگرفته و موفقیت‌ها و ناکامی‌های مربوط به آن شرح داده شده است.

در بخش جهانی‌شدن، موضوعاتی نظیر سرعت ارتباطات و عوامل موجد آن و پیامدهای خوب و بد جهانی شدن، موردبحث قرار گرفته است. در بخش تروریسم و ضد تروریسم، نخست تعریفی از تروریسم ارائه‌شده و سپس کشورهای آسیب‌دیده از این نوع خشونت، انگیزه‌های تروریست‌ها، شیوه‌های سنتی تروریسم و روش‌های تروریستی احتمالی آتی بررسی شده است. در مبحث ضد تروریسم نیز شیوه‌های مقابله با این پدیده ازجمله حمله نظامی مستقیم به تروریست‌ها یا اجرای قانون بیان شده است.

بخش تکثیر تسلیحات هسته‌ای، به سیاست‌ها و ابزار جلوگیری از تکثیر سلاح‌های کشتار جمعی می‌پردازد. کاهش سلاح‌های هسته‌ای و پیمان‌های مربوط به آن، موضوعاتی است که در این بخش بررسی‌شده و به‌طور ویژه به برنامه هسته‌ای ایران و کره شمالی پرداخته است. همچنین، کشورهای دارای سلاح هسته‌ای، راه‌های جلوگیری از دست‌یابی سایر کشورها به سلاح‌های هسته‌ای نیز مورد بحث قرار گرفته است.

در بخش تغییرات اقلیمی، نویسنده تفاوت‌های تغییرات اقلیمی با آلودگی و آب‌وهوا را بیان کرده و عوامل و پیامدهای آن را شرح داده است. علاوه بر این، اقدامات لازم و راه‌های مقابله با تغییرات اقلیمی و همچنین وظایف کشورها به‌صورت جداگانه و به‌صورت گروهی و جهانی و قوانین و مقررات ضروری نیز بیان‌شده است.

بخش مهاجرت به بررسی پیامدهای خوب و بد این پدیده پرداخته و مهاجرت بین کشورها با عنوان پناه‌جویی و اثرات سیاسی و امنیت ملی آن و قوانین بین‌المللی موجود در این خصوص بررسی شده است.

اینترنت، فضای سایبری و امنیت سایبری در یک بخش موردبررسی قرارگرفته و موارد استفاده مفید و مخرب آن ذکرشده است. موضوعاتی نظیر کنترل و نظارت بر این فضا، قوانین آن و لزوم وضع قوانین جدید بیان‌شده است. در بخش بهداشت جهانی نیز به دستور کار و اهداف بهداشت جهانی، خطر همه‌گیری جهانی، تهدیدهای ناشی از بیماری‌ها و نقش سازمان بهداشت جهانی پرداخته شده است.

در بخش تجارت و سرمایه‌گذاری نیز به نقش آن‌ها در رونق کشورها، رشد تجارت و رقابت و ایده «تجارت عادلانه» به‌جای «تجارت آزاد» پرداخته و موانع تجارت آزاد، گفتگوهای تجاری و پیمان‌های تجاری نوین و سیاست‌های حفاظتی را بررسی کرده است. سرمایه‌گذاری خارجی و رقابت کشورها برای جذب سرمایه بررسی‌شده و چشم‌انداز آتی آن نیز ترسیم شده است. در بخش سیاست پولی و ارزی، نویسنده پول را اساس کارکرد اقتصاد قلمداد کرده و ضمن ارزیابی عصر دلار، توسعه را چیزی بیش از رشد اقتصادی دانسته و به ارزیابی توسعه کشورها بر اساس شاخص توسعه انسانی پرداخته و عوامل محرک و مخرب توسعه را بررسی کرده است.

و بالاخره در فصل چهارم با عنوان «نظم و بی‌نظمی»، نویسنده با تعریف نظم به‌عنوان قوانین پذیرفته شده جهانی و توازن بین قدرت‌ها، از منظر کتاب «جامعه هرج‌ومرج» هدلی بول، کل جهان را به‌عنوان یک جامعه مورد ارزیابی قرار داده است. در بخش «استقلال، تعیین سرنوشت خود و توازن قدرت»، نویسنده احترام به حاکمیت کشورها و عدم تعرض در مرزها را اساس نظم جهانی از زمان «پیمان وستفالی» قلمداد کرده است که اخیراً دکترین «مسئولیت بر حفاظت» (موسوم به R2P) نیز بدان اضافه شده و مبنای دخالت کشورها در کشوری دیگر قرار گرفته است. نویسنده حق تعیین سرنوشت را به حاکمیت پیونده زده و این حق را از آن مردم یک کشور می‌داند که نیازمند موافقت بین‌المللی نیست. ازنظر نویسنده، نظم نمی‌تواند صرفاً بر اصل استقلال استوار باشد بلکه باید بر توازن قدرت نیز تکیه کند تا کشور مخالف نظم موجود نتواند آن را با نیروی نظامی براندازد.

در بخش «اتحاد و ائتلاف»، به‌عنوان همگرایی کشورها برای پیشبرد منافع امنیتی خود، نقش آن در شکل‌دهی روابط بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم بررسی شده و اهداف آن ذکر شده است. در بخش جامعه بین‌المللی نیز موضوعاتی نظیر دموکراسی، به هم‌پیوستگی اقتصادی، اداره جهانی، سازمان ملل و شورای امنیت و قوانین بین‌المللی موردبحث و بررسی قرار گرفته است.

در بخش «جنگ بین کشورها»، بروز جنگ نشانه‌ای آشکار از فروپاشی نظم موجود قلمداد شده و علاوه بر جنگ نظامی به سایر انواع جنگ‌ها ازجمله جنگ اقتصادی و حمله سایبری اشاره شده است. شیوع جنگ‌ها و چشم‌انداز آتی و جنگ‌های داخلی نیز موردبحث قرار گرفته است. در بخش «ثبات داخلی و جنگ داخلی کشورها» نیز عوامل بی‌ثباتی داخلی و فروپاشی دولتی، سیاست‌ها و ابزار مقابله با آن و مداخله خارجی بررسی شده است.

بخش پایانی این فصل به نظم جهانی لیبرال یا نظم قانون محور اختصاص‌یافته که منظور از آن، مجموعه‌ای از نهادها و تمهیدات بین‌المللی پس از جنگ جهانی دوم است. موضع غیرعادی چین و روسیه در این نظم و همچنین، عوامل تقویت‌کننده و تضعیف‌کننده این نظم و افول آن به خاطر نزول قدرت آمریکا مورد بررسی قرار گرفته است. ظهور چین و تغییر توازن قدرت و عوامل آن و راه‌های مقابله با آن نیز تشریح شده و معایب و محاسن نظم قانون محور جدید دموکراتیک به رهبری قدرت‌های متوسط بررسی شده است.

کتاب حاضر به سبک کتاب درسی نوشته شده است. نویسنده سعی کرده است به‌جای ورود به جزئیات بحث‌برانگیز و تردیدآمیز، به کلیات واقعی و پذیرفته‌شده بپردازد. نویسنده سعی می‌کند کلیاتی واقعی از همه رویدادهای تاریخ سیاسی جهان ارائه کرده و دانشی کلی و حقیقی از همه موضوعات تاریخ معاصر در اختیار خواننده قرار دهد. برای تفهیم بهتر مطلب، جداول و نمودارهایی نیز گنجانده شده است.

[1] .  . The World: A Brief Introduction, Richard Haass, Penguin Press, May 12, 2020.