* مهمت یگین در پژوهشی که موسسه امور بین‌الملل و امنیتی آلمان (SWP) منتشر کرد، نوشت: درهرصورت، به هم زدن روابط با ناتو بعید به نظر می‌رسد زیرا هم در مورد ترکیه و هم دیگر اعضای این پیمان موضوع وابستگی به اتحاد همچنان پابرجاست. محافل دولتی ترکیه خرید از روسیه را ابزاری برای کسب خودمختاری بیشتر در رابطه با متحدان غربی و یا به دست آوردن قدرت چانه‌زنی بهتر در ارتباط با آن‌ها می‌دانند. این خرید درهرصورت نتایج موردنظر ترکیه را برای این کشور به بار نخواهد آورد. در عوض باعث وابستگی بیشتری می‌شود که مشخصه آن آسیب‌پذیری در برابر روسیه و نیاز بیشتر به دریافت تضمین‌هایی از جانب ناتو خواهد بود. درعین‌حال با توجه به این‌که آمریکا نیز تدابیر تنبیهی را شدیدتر کرده به نظر می‌رسد قدرت چانه‌زنی ترکیه به انتهای خود نزدیک شده باشد. تنها توجیهی که برای این خرید باقی می‌ماند این احتمال است که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه بخواهد به‌وسیله رویارویی با آمریکا محبوبیت داخلی خود را افزایش دهد تا به این طریق از ایجاد چالش‌های احتمالی بیشتر برای رهبری خود پیشگیری کند.

روسیه قرار است در ژوئیه 2019 سامانه اس-400 را به ترکیه تحویل دهد. ترکیه و آمریکا در سطوح بالا مشغول بحث درباره تعدیل این معامله در اتحاد ناتو هستند. روسا و اعضای عالی‌رتبه کمیته‌های نیروهای مسلح و روابط خارجی سنای آمریکا از طریق یک سرمقاله‌ پیامی را از جانب دو حزب ارسال کرده‌اند تا مخالفتشان را با دستیابی ترکیه به سامانه موشکی اس-400 روسی و جنگنده‌های پیشرفته اف-35 آمریکایی نشان دهند و قصدشان را برای فعال کردن تحریم‌ها علیه آنکارا درصورتی‌که روسیه این موشک‌ها را در اختیار ترکیه بگذارد، بیان کنند. در پاسخ به آن، وزیر دفاع ترکیه مخالفت کشورش در خصوص شدت خطرات استفاده از اس-400 و اف-35 بیان کرد و افزود که تحریم‌های آمریکا باید دشمنانش و نه متحدی نظیر ترکیه را هدف بگیرد. وزیر امور خارجه ترکیه نیز تأکید کرد که مسئله اس-400 معامله‌ای انجام‌شده است و ممکن نیست ملغی شود. رویارویی دیگری نیز میان مایک پنس، معاون رئیس‌جمهور آمریکا و فوات اوکتای، همتای ترک وی رخ داد. هر دوی آن‌ها یکدیگر را متهم کردند که با نزدیک شدن به دشمنان دیگری، روسیه و کردهای سوریه (یگان‌های مدافع خلق)، این اتحاد را به مخاطره انداخته‌اند.

تنش میان این دولت‌ها باعث شکل‌گیری دوباره بحث «به هم زدن ترکیه با ناتو» شد. درواقع تحلیلگران و خبرنگاران در آمریکا مدت زیادی است که روابط ترکیه با این اتحاد را زیر سؤال برده‌اند.

وابستگی به اتحاد حکمرانی می‌کند

این سؤال مطرح است که آیا این رویارویی‌ها پیش درآمدی برای خاتمه دادن به عضویت ترکیه در ناتو است؟ اتحادها با هماهنگی سیاسی تمام و کمال پابرجا نمی‌مانند بلکه در عوض بر وابستگی طرف‌ها به اتحاد مبتنی هستند. تا زمانی که وابستگی به اتحاد وجود داشته باشد، تنش میان ترکیه و دیگر اعضای ناتو در خدمت پیشبرد چانه‌زنی درون اتحادی قرار می‌گیرد و ضرورتاً نشان‌دهنده خاتمه اتحاد نیست؛ بنابراین قطع روابط میان ترکیه و ناتو آخرین پیامد احتمالی مسئله اس-400 خواهد بود.

دوام یک اتحاد با وابستگی اعضا به آن‌که بر منافع امنیتی ضروری مبتنی است مشخص می‌شود؛ بنابراین ممکن است به‌جز پایان یافتن منافع امنیتی ضروری یا وجود داشتن جایگزینی بهتر، واگرایی در اولویت‌های سیاسی میان متحدان، حتی یک واگرایی بزرگ، دلیل کافی برای پایان دادن به یک اتحاد نباشد. حتی بیانیه‌های شدیداللحن مقامات عالی‌رتبه در رسانه‌ها یا رویارویی‌های دیپلماتیک ضرورتاً نشانه پایان یک اتحاد نیست. رسانه‌ها و تحلیلگران تمایل دارند درباره وخامت بحران در اتحادها بدون ارائه معیاری روشن مبالغه کنند.

ترکیه در راستای این وابستگی، صلح و بازدارندگی را که ناتو برایش فراهم کرده در یک همسایگی بی‌ثبات در معرض خطر قرار نمی‌دهد. این رویکرد تهدیدهای ناشی از روسیه را هم شامل می‌شود. ایجاد یک محور راهبردی جدید که بر ترکیه و روسیه متمرکز باشد، غیرمحتمل است. در عوض، ناتو برای ترکیه حتی در توسعه روابطش با روسیه یک سرمایه مهم محسوب می‌شود زیرا عضویت در این پیمان تهدید استیلای مسکو را رفع می‌کند. ترکیه به‌عنوان یک عضو ناتو می‌تواند بر یک بازدارندگی تکیه کند که دشمنان منطقه‌ای را از ورود به مبارزه نظامی تمام‌عیار علیه ترکیه منصرف می‌کند. اهمیت این بازدارندگی کمتر از اهمیت داشتن تسلیحاتی ویژه نظیر اس-400 نیست. همچنین ناتو با حمایت از صلح درون اتحادی میان ترکیه و یونان، توازنی ظریف را برای پیشگیری از تبدیل‌شدن بحث بر سر دریای اژه به یک رویارویی نظامی فراهم می‌کند. سیاست طولانی‌مدت ترکیه مشارکت در سازمان‌های بین‌المللی بوده که یونان به آن‌ها می‌پیوندد تا به‌این‌ترتیب بتواند توازن را حفظ کند. خروج از مهم‌ترین اتحاد، یعنی ناتو، ترکیه را در موقعیت دشوار رویارویی تنها با این اتحاد قرار خواهد داد. درنهایت با توجه به این‌که برخی همسایگان ترکیه سلاح هسته‌ای دارند (روسیه) یا در تلاش هستند تا به این سلاح دست یابند، آنکارا نمی‌خواهد از چتر هسته‌ای ناتو محروم شود.

از منظر ناتو، خروج ترکیه از این اتحاد و احتمال تبدیل‌شدن این کشور به یک دشمن ضربه قابل‌توجهی خواهد بود. ترکیه‌ای که در دریای سیاه و مدیترانه هماهنگ با روسیه اقدام کند، برای ناتو به لحاظ راهبردی نامطلوب خواهد بود. همچنین علاوه بر سابقه قومی و مذهبی مردم ترکیه، این کشور دسترسی جغرافیایی گسترده‌ای دارد که هیچ متحد دیگری در ناتو نمی‌تواند جای آن را پر کند. همان‌طور که در افغانستان و لیبی مشاهده شد، ترکیه به‌عنوان کشوری با اکثریت جمعیت مسلمان می‌تواند برای مأموریت‌های ناتو در کشورهای مسلمان، مشروعیت سیاسی فراهم کند. ترکیه همچنان در مأموریت حمایت قاطع ناتو در افغانستان و مأموریت حفظ صلح ناتو در کوزوو نقش دارد.

اس-400 برای خودمختاری و نگرانی‌های داخلی

محافل دولتی ترکیه در توجیه خرید اس-400 از روسیه به‌جای خرید جایگزین‌های آن از اعضای ناتو، در درجه اول به دلایل سیاسی اشاره می‌کنند. تمامی استدلال‌ها سه‌نقطه اشتراک دارد: داشتن روابط نزدیک‌تر با روسیه تا ترکیه در برابر ناتو خودمختار شود؛ استفاده از آن به‌عنوان برگ چانه‌زنی؛ و/یا خرید برای اهداف داخلی.

محافل دولتی به اکراه آمریکا برای فروش تسلیحاتی با فن‌آوری برتر به ترکیه، مانند محدودیت‌های کنگره آمریکا و کنترل شدید استفاده از این فن‌آوری و انتقال آن، اشاره می‌کنند. انتخاب روسیه به‌عنوان تأمین‌کننده جایگزین می‌تواند انحصار غرب بر فروش تسلیحات را بشکند و ترکیه را قادر سازد با متحدانی که اکراه دارند، در خصوص معامله‌ای بهتر مذاکره کند.

تحلیلگران نزدیک به دولت به نگرانی‌های داخلی مربوط به سیاست خارجی نیز اشاره می‌کنند. متحدان ناتو به دلیل حمایتشان از کودتای 15 ژوئیه 2016 علیه اردوغان غیرقابل‌اعتماد در نظر گرفته می‌شوند، این در حالی است که روسیه به‌سرعت حمایتش از اردوغان را اعلام کرده بود؛ بنابراین انتظار می‌رود در صورت وقوع کودتایی دیگر، روسیه از اردوغان حمایت کند و مهم‌تر این‌که اس-400 ابزاری سودمند برای حفاظت از اردوغان در برابر یک تهاجم داخلی به‌ویژه توسط نیروهای هوایی خواهد بود. به‌علاوه رویارویی با غرب محبوبیت اردوغان را افزایش می‌دهد و بهانه‌ای را برای رکود اقتصادی در سیاست داخلی فراهم می‌کند. داشتن خودمختاری بیشتر در عرصه بین‌المللی و اتخاذ تصمیمات مستقل در رابطه با خرید سلاح باعث می‌شود مردم از اردوغان حمایت کنند. این امر به‌ویژه درزمانی که ملی‌گرایی در ترکیه رو به افزایش است کاملاً صدق می‌کند.

خودمختاری بیشتر یا «وابستگی بیشتر»

خرید اس-400 که قرار است خودمختاری بیشتری برای ترکیه حاصل کند شاید به «وابستگی بیشتر» آنکارا به روسیه و ناتو منجر شود که درنهایت باعث آسیب‌پذیری بیشتر در برابر روسیه و نیاز بیشتر به تضمین‌های ناتو شود. این نتیجه کاملاً برعکس نتیجه‌ای خواهد بود که انتظارش می‌رود.

در حال حاضر روابط ترکیه و روسیه شکننده و بده بستانی است. بعدازآن که یک جت جنگنده نیروی هوایی ترکیه در نوامبر 2015 یک هواپیمای سوخو-24 روسی که حریم هوایی ترکیه در نزدیکی مرز ترکیه با سوریه را نقض کرده بود، سرنگون کرد، روابط دوجانبه آن‌ها به لحاظ اعتماد دچار مشکل شد. تحولات ستیزه‌جویانه و مواجهه جویانه در روابط دوجانبه حتی بعد از عذرخواهی ترکیه هم ادامه پیدا کرد.

روسیه بعد از عذرخواهی ترکیه همه تحریم‌ها را لغو نکرد تا ناخرسندی خود را متذکر شود. به‌علاوه مسکو، دوباره امکان سفر بدون ویزا را برای شهروندان ترکیه برقرار نکرد و هنوز هم برخی اقدامات تنبیهی نظیر ممانعت از واردات برخی محصولات کشاورزی ترکیه را حفظ کرده است. در چنین زمینه متزلزلی شاید ترکیه قادر نباشد از طریق روابط با روسیه به منافع حداکثری برسد.

خرید اس-400 از روسیه مسیر صحیحی برای رسیدن به نتیجه موردنظر در مورد خودمختاری راهبردی نیست. اشتباه است که باور کنیم ترکیه هم‌زمان با دریافت اس-400 می‌تواند کنترل کامل آن‌ها را هم دریافت کند. این تسلیحات مثل تفنگ‌های بلشویکی نیست که بعد از جنگ جهانی اول در جنگ استقلال ترکیه از آن‌ها استفاده شد. سازنده این تسلیحات که یک سامانه تسلیحاتی پیشرفته است امکان مداخله و ممانعت از استفاده از این سامانه‌ را برای خود حفظ می‌کند. در عمل، روسیه امکان نفوذ و مداخله برای استفاده از این سامانه را خواهد داشت.

ترکیه فقط بر نگرانی‌های آمریکا از خطرات جاسوسی رادارهای روسی از جنگنده‌های اف-35 متمرکز است. درهرصورت، امکان دارد روسیه این سامانه تسلیحاتی را به شکلی مغایر با نیات ترکیه دستکاری کند. امکان دارد این سامانه تأمین امنیت را در زمان نیاز شدید ترکیه به آن متوقف کند یا این‌که بدون اجازه آنکارا یک هواپیما را هدف بگیرد. امکان دارد ترکیه برای پیشگیری از آسیب‌پذیری و محدود کردن اقدامات خصمانه احتمالی روسیه، به تضمین‌های بیشتری از جانب ناتو نیاز داشته باشد. بدتر این‌که استقرار اس-400 در خاک ترکیه هزینه همکاری ناتو را بیشتر خواهد کرد.

فضای محدود برای مذاکره با آمریکا

دولت ترکیه انتظار یک معامله بزرگ را باروی کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا داشت؛ بااین‌حال چشم‌اندازهای استفاده از اس-400 به‌عنوان یک برگ چانه‌زنی برای به دست آوردن نتایجی با معنا محدود است. محافل دولتی ترکیه انتظار داشتند که ترامپ با توجه به پیشینه تجاری‌اش با مذاکرات درباره مشاجراتی از دولت اوباما باقی‌مانده بود باز برخورد کند: نقش یگان‌های مدافع خلق در سوریه، حضور فتح‌الله گولن در آمریکا و نقض تحریم‌های ایران توسط مهمت هاکان آتیلا، بانکدار ترک. شاید اس-400 یک برگ چانه‌زنی مهم برای رسیدن به مصالحه‌هایی در خصوص این سه موضوع مهم مورد اختلاف باشد، به‌ویژه با در نظر گرفتن واکنش‌های جدی آمریکا به تلاش قبلی ترکیه برای معامله موشک‌های چینی.

بااین‌حال، از زمان روی کار آمدن ترامپ تاکنون، آمریکا در مذاکرات با ترکیه خود را آماده وضع اقدامات تنبیهی نشان داده است. آمریکا در اکتبر 2017 به دلیل اختلاف در خصوص حبس پرسنل دیپلماتیک آمریکا در ترکیه صدور ویزا برای شهروندان ترکیه را به حالت تعلیق درآورد. درحالی‌که شکنندگی اقتصاد ترکیه بیش‌ازپیش آشکار شده، آمریکا بر اقدامات شدیدتری تکیه کرده است.

آمریکا در واکنش به حبس اندرو برانسون، کشیش آمریکایی تحریم‌هایی را علیه دو عضو کابینه ترکیه اعمال کرد و تعرفه فولاد و آلومینیوم را برای واردات از ترکیه دو برابر کرد. در حال حاضر به نظر می‌رسد که دو کشور به دلیل موضوع اس-400 به‌سوی مواجهه‌ای خسارت‌بارتر در حرکت‌اند.

اقدامات تنبیهی که آمریکا در پاسخ به خرید اس-400 توسط ترکیه اعلام کرد، در روابط این دو کشور از جنگ سرد تاکنون بی‌سابقه بوده است. آمریکا نه‌تنها ترکیه را به گنجاندن در قانون مقابله با دشمنان آمریکا از طریق تحریم که هدفش متوقف کردن فروش‌های دفاعی روسیه است، تهدید کرد بلکه این تهدید را مطرح کرد به مشارکت ترکیه در برنامه هواپیمای جنگنده پیشرفته اف-35 پایان خواهد داد. تهدید اول خطرات قابل‌توجهی برای اقتصاد شکننده ترکیه خواهد داشت و تهدید دوم نه‌تنها ترکیه را از اف-35 محروم می‌کند بلکه برای شرکت‌های دفاعی ترکیه زیان‌بار خواهد بود. به‌علاوه قانون شراکت امنیت و انرژی شرق مدیترانه که بخشی از یک طرح قانونی دوحزبی است، در کنگره آمریکا مطرح‌شده و در حال پیشرفت است. این قانون در موضوع توازن ترکیه-یونان در مدیترانه به شکل گسترده‌ای به نفع یونان خواهد بود زیرا لغو تحریم تسلیحاتی قبرس و تعمیق همکاری امنیتی با یونان را پیشنهاد می‌کند.

نگرانی‌های داخلی می‌تواند باعث اقداماتی خطرناک شود

نتایج انتخابات محلی و برگزاری انتخابات شهرداری استانبول توجهات را به سیاست‌های داخلی در ترکیه جلب کرده است. اکرم امام قلی، شهردار منتخب استانبول به‌عنوان یک شخصیت سیاسی ملی ظاهر شد و اکنون به‌عنوان جایگزین احتمالی اردوغان در نظر گرفته می‌شود. به‌علاوه با ظهور چالشگران سیاسی بالقوه‌ای نظیر علی باباجان و احمد داود اوغلو، اپوزیسیون درون‌حزبی در حزب حاکم عدالت و توسعه آشکارتر شده است. شاید اردوغان تأثیرات زیان‌آور تحریم‌های آمریکا را به دلیل افزایش محبوبیت خود و تلاش برای پیشگیری از جان گرفتن رقبای احتمالی به جان بخرد.

به نظر می‌رسد تا زمانی که تغییری ناگهانی در موضع ترکیه ایجاد نشود، مذاکرات برای پیشبرد تحویل اس-400 توسط روسیه در ماه ژوئیه و اجرای تحریم‌ها توسط آمریکا به‌پیش برود. تحویل اس-400 شاید یک مسیر وابستگی را برای ترکیه ایجاد کند که احتمالا این کشور را بیشتر به صنعت دفاعی روسیه متکی می‌کند. ممکن است ترکیه با محرومیت از تأمین تسلیحات حیاتی توسط ناتو، مجبور شود تسلیحات روسی بیشتری بخرد. در حال حاضر بحث‌هایی در ترکیه درباره خرید سوخوی 35 یا سوخوی 57 در صورت لغو تحویل اف-35 شکل‌گرفته است.

تحریم‌های آمریکا نه‌تنها بر اقتصاد ترکیه تأثیر منفی خواهد داشت بلکه سپری (آمریکا و ناتو) را برای بحران اقتصادی ترکیه فراهم می‌کند. چنین موقعیتی شاید باعث افزایش جبران‌ناپذیر احساسات ضد غربی میان مردم ترکیه شود. امکان دارد مخالفت عمومی در ترکیه برای همکاری‌های آتی آنکارا با دیگر متحدان ناتو، حتی همکاری‌هایی که بر منافع دوجانبه مبتنی است، محدودیت‌هایی ایجاد کند.

[1] این مقاله جهت بهره‌برداری پژوهشگران و علاقمندان به موضوعات روابط بین‌الملل منتشر شده و لازم به ذکر است دیدگاه مطرح شده در آن به معنای تایید از سوی سایت شورای راهبردی روابط خارجی نیست.