قاسم منفرد*

یکی از جدی ‌ترین انتقاداتی که مخالفان سیاست خاورمیانه‌ای باراک اوباما مطرح می‌کردند، رفتارهای منفعلانه، بی عملی و یا تعلل و سردرگمی در تصمیم سازی و اقدام در مواجهه با تحولات میدانی در عراق و سوریه بوده است. در حال حاضر، دولت امریکا در پی دستیابی به یک استراتژی جامع برای مدیریت تحولات در منطقه می باشد. از منظر دونالد ترامپ، راهبرد جدید باید با رد هرگونه امکان «سازگاری یا مذاکره» با عوامل تهدیدزا؛ که گروه داعش بطور مشخص در کانون توجه آن قرار دارد، بر ضرورت «شکست» آن در صحنه نبرد تاکید نماید. در این رویکرد، داعش یک تهدید امنیتی مستقیم برای امنیت و منافع ملی امریکا محسوب می‌شود و بخش عمده‌ای از سیاست امریکا در منطقه معطوف به چگونگی تقابل با این گروه تروریستی می باشد. گزارش حاضر بر آن است تا ضمن بررسی مهمترین چالش‌های پیش روی دولت امریکا در عراق و سوریه، سیاست آینده این کشور برای مدیریت تحولات در منطقه را مورد بحث و بررسی قرار دهد.

مهمترین چالش های آمریکا در عراق و سوریه

برخی از مهمترین چالش های دولت آمریکا در عراق و سوریه عبارتند از:

1. داعش و القاعده جدی ترین تهدید آمریکا در این دو کشور محسوب می شوند. مهمترین چالش آمریکایی ها در نبرد با این گروه ها، یافتن متحدین قابل اتکاء در میان معارضین سوری و گروه های عرب سنی در عراق برای پایین نگه داشتن هزینه های مقابله با تروریسم است.
2. به دست گرفتن ابتکار عمل در عراق و سوریه و پیشبرد یک استراتژی جامع چندملیتی در مدیریت صحنه تحولات این کشورها
3. آمریکا برای بهره گیری همزمان از ظرفیت های ترکیه و کردهای سوریه برای مدیریت تحولات داخلی سوریه باید بتواند سطح تنش در مناسبات دو طرف را کاهش دهد.
4. عملکرد دولت سوریه، ایران و روسیه، یکی از چالش های جدی در پیشبرد سیاست های واشنگتن محسوب می شود.
5. نفوذ ایران در عراق و نزدیکی نیروهای بسیج مردمی این کشور به ایران، می تواند موجب افزایش پیچیدگی فضای سیاسی آینده عراق برای آمریکایی ها شود. لذا تلاش برای تقویت ارتش عراق و کمک به آنها برای کنترل مناطق آزاد شده سنی نشین و تعامل با عرب های سنی عراق، حمایت و نزدیکی به دولت العبادی، تلاش برای متقاعد کردن کشورهای عربی منطقه برای مشارکت در بازسازی عراق بعد از جنگ و ممانعت از اینکه شبه نظامیان شیعی نزدیک به ایران بتوانند شمال عراق را به یک پل زمینی میان ایران و سوریه مبدل سازند؛ می تواند فضای کنشگری ایراد در صحنه عراق را تا حدودی با محدودیت مواجه نماید.

استراتژی آمریکا در سوریه و عراق

طرح اولیه دونالد ترامپ برای مقابله با داعش در عراق و سوریه بر لزوم شکست این گروه به عنوان سیاست آمریکا در منطقه تأکید دارد. این طرح بر چهار فاکتور مهم متمرکز است:

1. رفع محدودیت های داخلی در زمینه کاربرد اهرم نظامی در مقابله با داعش
2. کاربردی همزمان دیپلماسی عمومی، عملیات اطلاعاتی و اقدامات سایبری به منظور منزوی سازی و رد ایدئولوژی های افراطی
3. شناسایی شرکای جدید در مبارزه با داعش در عراق و سوریه و نیز اتخاذ سیاست هایی به منظور تقویت شرکای فعلی
4. شناسایی منابع مالی تروریست ها و قطع این دسترسی ها

بسیاری از توصیه های راهبردی که تا پیش از این به دولت آ»ریکا در زمینه نوع رفتار در سوریه و عراق ارائه می شدند، عمدتاً بر نکات زیر تأکید داشته اند:

• داعش جدی ترین تهدید امنیت ملی آمریکاست.
• از طریق باز پس گیری رقه و موصل، داعش سقوط خواهد کرد.
• ایالات متحده باید عمدتا از متحدانش برای مقابله با داعش حمایت کند و از درگیری مستقیم اجتناب نماید.
• آمریکا باید به طور موقت به منظور شکست داعش، با ایران و روسیه تعامل نماید.
• عمده ترین ضربات مستقیم آمریکا به داعش باید از طریق حملات هوایی اعمال شوند.
• آمریکا می تواند از طریق هدف قرار دادن راهبران القاعده در سوریه، این گروه تروریستی را مدیریت نماید.
• آمریکا می تواند به سایر بازیگران در حل مشکلات سیاسی در عراق تکیه کند.

در حال حاضر، وزارت دفاع آمریکا در حال تدوین یک استراتژی جامع برای ادامه مبارزه با تروریسم در عراق و سوریه است. این استراتژی به نظر می رسد که توانمندسازی و تقویت لجستیکی شتابان نیروهای همسو با آمریکا در سوریه را مورد تأکید قرار می دهد.

استراتژِ جدید با تمرکز بیشتر بر واقعیت های میدانی عراق و سوریه، درصدد تأمین نیازمندی های امنیتی بلندمدت ایالات متحده آمریکا می باشد. شکست یا کاهش قابلیت های عملیاتی القاعده و داعش، محدودسازی ایران و کاهش فضا برای اثرگذاری این کشور در عراق و سوریه و تقویت نیروهای عرب سنی در این جوامع به مثابه یک نیروی موازنه دهنده، احتمالا از محورهای اصلی راهبرد جدید آمریکا در عراق و سوریه خواهد بود. به نظر می رسد که آمریکا بر آن است تا به جای درگیری مستقیم، از طریق شناسایی و نزدیک شدن به جریان هایی در داخل عراق و سوریه و حمایت و تقویت آنها، توازنی میان نیروهای داخلی ایجاد کرده و از این طریق صحنه تحولات در این دو کشور را مدیریت نماید. پشتیبانی و تجهیز نیروهای کرد در سوریه، حمایت و تقویت جوامع سنی در عراق و همچنین تقویت ارتش عراق برای ممانعت از قدرت گیری فزاینده شبه نظامیان شیعی در آن کشور، اقداماتی در همین راستا ارزیابی می شوند. همزمان، راهبرد جدید تلاش می کند تا ابتکار عمل در آینده پس از جنگ در این دو کشور، همچنان در اختیار آ»ریکا قرار داشته باشد.

علاوه بر این، رویکردهای جدید آمریکایی ها به بحث تروریسم، فراتر از مقابله با القاعده و داعش، به سمت مبارزخ با تهدید سلفیت جهادی گرایش پیدا کرده اند. تقویت نهادهای دولت عراق برای مدیریت بحران در این کشور و نیز تلاش برای کاهش تنش در مناسبات ترکیه و کردها، جلوگیری از تبدیل این اختلافات به عاملی برای افزایش بحران سوریه و پیچیده تر شدن مسئله در این کشور و ممانعت از سر ریز بحران عراق و سوریه به کشورهای همسایه از جمله اردن، از دیگر اولویت های راهبرد جدید آمریکا خواهد بود.

در رابطه با بازیگری همانند جمهوری اسلامی، به نظر می رسد که آمریکایی ها به جای درگیر شدن مستقیم، درصدد محدودسازی و از بین بردن فضای کنشگری مؤثر برای این کشور در عراق و سوریه هستند. به معنایی دیگر، آمریکایی ها خواهان فرسایش توان ایران و متحدان آن در صحنه درگیری های عراق و سوریه بدون به دست آوردن هیچگونه دستاورد قابل توجه توسط این کشور می باشند. همچنین از منظر آنها، منوط کردن انجام تعهدات طرف غربی در قبال توافقنامه اتمی نیز می تواند به تغییر رفتار منطقه ای جمهوری اسلامی منجر شده و به عنوان یک اهرم فشار و بازدارنده مؤثر برای مهار و محدودسازی ایران در عراق و سوریه عمل نماید. بر این مینا، سیاست آینده آمریکا در ارتباط با جمهوری اسلامی را باید بر اساس الگوی «بازدارندگی و مهار» مورد توجه قرار داد. این الگوی رفتاری در بر گیرنده دو بعد اساسی خواهد بود:

الگوی بازدارندگی و مهار ایران:

• محدودسازی قدرت ساختاری ایران
• محدودسازی قدرت و نقش منطقه ای ایران

بنابراین طی سال های آینده عراق و سوریه، صحنه اصلی سیاست مهار و کنترل آمریکا علیه جمهوری اسلامی خواهند بود. رفتار منطقه ای ایران در این دو کشور، به فاکتور و معیاری برای پایبندی یا عدم پایبندی طرف غربی به تعهداتش در قبال توافقنامه برجام مبدل خواهد شد. مکانیسم های اجرایی سیاست بازدارندگی و مهار ایران، بر سه محور اصلی زیر متمرکز می باشد:

• تأکید بر اجرای سخت گیرانه برجام از سوی ایران
• اعمال تحریم های هدفمند و تقویت همکاری با متحدان آمریکا در منطقه به منظور محدودسازی منطقه ای و کاهش دسترسی های ایران
• تعامل محدود در فضای فشار از طریق حفظ مسیرهای ارتباطی مستقیم با بهره گیری از تجربه برجام

نتیجه گیری

از منظر دونالد ترامپ آنچه موقعیت آینده آمریکا را به عنوان یک بازیگر تعیین کننده در سطح نظام بین الملل تضمین می کند، «حداکثرسازی قدرت» این کشور است. بنابراین یکی از بارزترین شاخصه های سیاست خارجی آمریکا در دوران او، تمرکز بر قدرت خواهد بود. حمله موشکی به پایگاه هوایی در سویه، بمباران هوایی در افغانستان، استقرار سامانه های موشکی در کره جنوبی و تقویت ناوگان نیروی دریایی آمریکا در دریای ژاپن، همگی اقداماتی در راستای تحقق چنین سیاستی قابل ارزیابی هستند. عراق و سپس سوریه، فوری ترین اولویت سیاست خاورمیانه ای آمریکا در شرایط کنونی محسوب می شوند. به نظر می رسد که آنچه بیش از موضوع شکست داعش در منطقه برای آمریکایی ها حائز اهمیت است، بازگرداندن موقعیت برتر و تعیین کننده آ»ریکا در خاورمیانه است. دولت ترامپ معتقد است که سیاست های دولت قبلی این کشور، موجب افول قدرت و موقعیت اثرگذار آمریکا در کانون های حساس منطقه ای از جمله خاورمیانه شده است و در حال حاضر، حضور داعش در عراق و سوریه، فرصت مناسبی را برای اصلاح و یا تغییر سیاست های گذشته برای احیای موقعیت برتر امریکا در منطقه فراهم آورده است. از این روست که احیا و تقویت عناصر قدرت نظامی، اطلاعاتی و اقتصادی آمریکا در دستور کار دولت ترامپ قرار می گیرد. نگرش دولت آمریکا در شرایط کنونی آن است که حضور قدرتمندانه آمریکا، ضامن صلح و امنیت خواهد بود. بنابراین به نظر می رسد که طی سال های آینده، عراق و سوریه به صحنه اصلی قدرت نمایی آمریکا و تلاش این کشور برای احیای موقعیت گذشته اش در منطقه خاورمیانه از طریق اصلاح نظم های قدیمی و یا ایجاد نظام های منطقه ای نوین مبدل شوند.

* پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک