*عفیفه عابدی

سفر محمد بن سلمان وزیر دفاع عربستان به روسیه به فاصله کوتاهی از گردهمایی بزرگ سعودی در ریاض به مناسبت سفر دونالد ترامپ به عربستان، چه معنایی می‌تواند داشته باشد؟ این سفر سوال‌های گوناگونی را درباره انگیزه‌های سعودی‌ها از تلاش برای نزدیکی به روسیه، به موازات افزایش مناسبات با آمریکا و انتخاب‌های احتمالی مسکو ایجاد می‌کند و پاسخ به هر کدام از این پرسش‌ها به ویژه درباره رویکرد روسیه به عربستان و شرایط فعلی خاورمیانه برای ایران که در منطقه بر هماهنگی و همکاری با روسیه تکیه دارد، مهم و راهبردی است.

توافقات  جدید روسیه و عربستان

دیدرار ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه با شاهزاده محمد بن سلمان، وزیر دفاع عربستان در مسکو 30 مه (9 خرداد – 5 روز پیش از اعلام قطع روابط عربستان با قطر) انجام شد و ماحصل آن ظاهرا امضای 4 پروتکل همکاری مشترک امنیتی میان روسیه و عربستان بود. به گزارش رسانه های روسیه، پوتین در دیار با محمد بن سلمان رابطه روسیه با عربستان را رابطه ای با موفقیت فراوان در حال پیشرفت معرفی کرد و وزیر دفاع سعودی هم ضمن اشاره به اختلافات کشورش با روسیه تأکید کرد که برای پشت سر گذاشتن اختلافات موجود مکانیزم هایی وجود دارد و هر دو کشور منافع مشترک زیادی دارند. او همچنین خاطرنشان کرد که زوسیه و عربستان به طور مشترک اهداف زیادی را محقق کرده اند و برای همکاری بیشتر تلاش خواهند کرد.

از این دیدار جزییات بیشتری منتشر نشد و بر این اساس نیز بیشتر مباحث درباره محورهای مذاکرات پوتین و بن سلمان در حد گمانه زنی بود. در این باره برخی بر اهمیت رایزنی احتمالی مسکو و ریاض درباره بحران سوریه و تثبیت قیمت نفت تأکید داشتند و برخی نیز از تلاش عربستان برای همراه ساختن روسیه با ناتو عربی سخن گفتند.

اگر چه سفر محمد بن سلمان وزیر دفاع عربستان به روسیه از جنبه های مختلف سیاسیف نظامی و اقتصادی برخوردار بود، اما این سفر به دلایل گوناگون از جمله 1)نشست ریاض با حضور ترامپ، 2) افزایش تنش ها میان ایران و عربستان و 3) افزایش تنش ها میان ریاض و دوحه، بیشتر اهداف منطقه ای داشت. به ویژه اینکه محمد بن سلمان، جانشین ولیعهد عربستان مسئولیت اجرای برنامه های بی سابقه سیاست خارجی این کشور را از زمان روی کار آمدن سلمان بن عبدالعزیز بر عهده دارد.

روسیه نه تنها به واسطه حضور در روسیه یکی از بازیگران تعیین کننده در خاورمیانه شده است، بلکه بازیگران تعیین همسایگی این کشور با ایران، موضع آن را در هر نوع گزینه و کنش احتمالی اعراب و آمریکا علیه ایران، بسیار مهم می سازد. این در حالی است که گردهمایی مقامات برجسته بیش از پنجاه کشور در عربستان همزمان با سفر دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا به ریاض، ین برداشت عمومی را ایجاد کرده که خاورمیانه در آستانه یک جبهه بندی و صف آرایی بزرگ میان عربستان و متحدانش با ایران و احتمالا روسیه است. بر این اساس نیز می توان گفت عربستان که همزمان با افزایش تنش ها با ایران دیپلماسی فعالی را در پیش گرفته و سعی می کند حتی با تحریم و انزوای قطر جبهه خود را قوام ببخشد، با سفر بن سلمان به روسیه و نمایش روابط رو به توسعه مسکو و ریاض تلاش می کند در روابط ایران – روسیه دو دلی- بی انگیزگی و یا حتی بدگمانی ایجاد کند.

در این راستا عربستان امیدوار است چراغ سبزی به مسکو نشان داده باشد؛ درحالی که روسیه از یک طرف به دلیل تنش در رابطه با غرب و تحریم به مشوق های سیاسی و اقتصادی نیازمند است و از سوی دیگر به واسطه قرارداد تسلیحاتی عربستان و آمریکا با بیش از 110 میلیارد دلار ارزش و در واقع تبادل قراردادهای کلان و ارقام نجومی در جبهه مقابل، برای بازیگری مانند روسیه از یک  طرف مایوس کننده و از طرف دیگر اغوا کننده است. به عبارت دیگر به نظر می رسد ریاض با اعزام محمد بن سلمان به مسکو، ضمن تلاش برای کاهش نگرانی های روسیه این پیام را به مسکو منتقل می کند که روسیه هم می تواند جایی در این معاملات داشته باشد. احتمالا ارزیابی سعودی ها این است که هر چه راضی ساختن روسیه دور از دسترس یاشد، اما دودل ساختن مسکو و کاهش شدت و سرعت همگرایی احتمالی ایران و روسیه و یا بی طرف ساختن مسکو در مناقشه احتمالی عربستان و قطر هدف محتملی برای محمد بن سلمان خواهد بود. چرا که با افزایش تنش میان عربستان و قطر، در بحبوحه صحنه آرایی سعودی ها علیه ایران در خاورمیانه، موضع روسیه از جهات گوناگون برای عربستان حائز اهمیت است. اجماع سازی علیه قطر بدون حمایت روسیه ممکن نخواهد بود.

جمع بندی

هر چند با توجه به پیشینه روابط ریاض-مسکو، در مجموع به نظر می رسد روسیه اعتمادی به چراغ سبزهای عربستان سعودی داشته باشد، اما به دلیل نیازهای اقتصادی روس ها باید به سیگنال های ارسالی عربستان و واکنش های احتمالی روسیه حساسیت بیشتر داشت. روسیه از زمان روی کار آمدن پوتین برای انجام قراردادهای تسلیحاتی با ریاض تمایل تمایل زیادی از خود نشان داده و بر این اساس نیز عربستان چندین بار، به ویژه در دوران اوج مذاکرات هسته ای ایران، پیشنهادهایی به مسکو از جمله برای خرید سامانه اس-400 داشت. در سفر اخیر نیز گفته می شد که عربستان علاقمند به خرید موشک های دوربرد روسیه است. اگرچه در عمل این طرح ها تا کنون به جایی نرسیده اما کماکان احتمال مطرح شدن پیشنهادهای مشابه وجود دارد.

در کل باید در نظر داشت روسیه و عربستان انگیزه های مهمی دارند تا برای حفظ روابط فعلی تلاش کنند. ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در آستانه انتخابات ریاست جمهوری این کشور نیازمند است اقتصاد کشورش را که تازه از رکود دو ساله خارج شده است، تقویت کند. اگر این هدف از طرفیق توافق تسلیحاتی بین عربستان و روسیه تأمین نشود، با وجود توافق نفتی می تواند تضمین شود.

هر چند برخی معتقدند که تلاش برای برآوردن نیازهای عظیم انرژی چین تهدیدی برای توافق نفتی روسیه و عربستان است. اما باید به این نکته نیز توجه داشت که عربستان با طرح های جدید به دنبال جلب نظر روسیه است. همزمان با سفر محمد بن سلمان به مسکو نیز وزیر نفت عربستان اعلام کرد این کشور تمایل دارد در پروژه ال ان جی روسیه در قطب شمال سرمایه گذاری کند. وزیر انرژی عربستان گفته اسن که ریاض به دنبال پروژه هایی برای همکاری های بلند مدت با روسیه است و ال ان جی می تواند یکی از این پروژه های مطمئن باشد. اوایل سال جاری میلادی ولادیمیر پوتین اعلام کرد روسیه باید به بزرگترین تولد کننده ال ان جی حهان تبدیل شود.

علاوه بر جنبه اقتصادی روابطه روسسیه و عربستان، مسکو بر اساس سیاست کلی خاورمیانه ای خود و به دلایل گوناگون بی تمایل به حفظ سطح کنونی روابط با ریاض و یا افزایش مناسبات نیست. در سفر اخیر محمد بن سلمان، پوتین بار دیگر دعوت از سلمان بن عبدالعزیر آل سعود، پادشاه عربستان به مسکور را تکرار کرد.

در واقع به رقم تحولات اخیر چه در روابط عربستان-آمریکا، چه روابط عربستان-قطر و حتی روابط ایران و عربستان، مسکو به مانند رویکرد سال هایاخیر خود، بازی با همه طرف های خاورمیانه را ادامه می دهد. واکنش روسیه در قبال قطع روابط دیپلماتیک عربستان و برخی از متحدانش با قطر نیز نشان دهنده این نکته است. روس ها با تأکید بر عدم مداخله مسکو در امور داخلی کشورهای دیگر از جمله قطع رابطه چند کشور عربی با قطر، خواستار حفظ ثبات و امنیت کشورهای حوزه خلیج فارس و حل اختلاف آنها در چارچوب صلح و آرامش شده اند. در همین راستا، مقامات روسیه در کمتر از یک هفته گذشته با نمایندگان هر دو طرف سعودی و قطری دیدار و رایزنی داشته اند. البته ناگفته نماند تنش در منطقه در این سطح، در شرایط فعلی به نفع روسیه است و می تواند یکی از موانع کاهش احتمالی بهای انرژی باشد اما روس ها افزایش تنش منطقه ای را به دو دلیل در راستای منافع خود نمی بینند؛ 1. افزایش اختلافات میان تهران و ریاض، به رشد افراط گری و خشونت در سطح منطقه منجر می شود و این موجب گسترش دامنه بی ثباتی به نزدیکی مرزها و حوزه نفوذ روسیه می شود. 2. بازیگری که بیشتر می تواند از شکاف بین تهران و ریاض استغاده کندف آمریکا است.

از نظر روس ها درگیری عربستان سعودی و قطر با یکدیگر تازگی ندارد ولی سیاست آمریکا و تلاش آن برای استفاده از تضادهای منطقه ای با ایران باعث می شود اختلافات شدت یابد. روابط روسیه با کشورهای خلیج فارس اگر بهتر از گذشته نباشد، بدتر نیز نیست و در عین حال روسیه ضن حضور نظامی در سوریه، در تلاش برای احیای اتحاد سنتی خود با مصر است و در این راستا پیشرفت خوبی داشته است. با این حال روسیه با ایران هم مشارکت می کند و به همین دلیل تشدید تنش ها به خط مشی مسکو لطمه وارد می کند.

در واقع در مجموع روس ها تهدید کنونی را بیشتر از ناحیه دخالت آمریکا در منطقه می بینند. البته مسکو پیشنهاد ایجاد ناتوی عربی، به عنوان اتحاد مورد حمایت آمریکا برای موازنه با ایران، را جدی نمی گیرد. از نظر روس ها متحد شدن کشورهای عرب علیه تهران فوق العاده بغرنج خواهد بود زیرا عامل مذهبی از این اتحاد جلوگیری می کند. علاوه بر این، بازدهی نظامی پیمان هم شک برانگیز است.

بنابراین پیش بینی می شود روسیه در تنش میان ایران و عربستان و یا عربستان و قطر، سیاست گذشته خود یعنی پرهیز از حمایت محض از یک طرف و رایزنی با همه طرف ها را دنبال نماید.

*پژوهشگر مرکز تحقیقات استراتژیک