«رویای آزادسازی هم اکنون یک واقعیت است»، نخست وزیر عراق حیدرالعبادی این موضوع را اعلام کرد؛ هنگامی که نیروهای آن داعش را از آخرین پایگاه های آن به بیرون راندند. بیانیه پیروزی عبادی غیرقابل توجیه نیست. پس از سه سال، مبارزین عراقی و کردی همه نقاطی را که داعش در عراق و شهرهای کلیدی سوریه تحت کنترل خود داشت، بازپس گرفتند. داعش دیگر ادعای اینکه خود را به عنوان یک دولت بخواند، ندارد. اما این پیروزی کامل نیست ـ نه فقط بدین دلیل که این موضوع به حملات انفرادی ملهم از داعش بازمی گردد، و یا جنگجویان خارجی از عراق و سوریه به کشورهای خود باز می گردند و یا به دلیل تداوم حضور گروه های وابسته به داعش در جاهایی دیگر (در حالی که چنین نگرانی هایی واقعی هستند) بلکه، بدین دلیل که به سناریوی خطرناک تری باید توجه کرد: داعش می تواند خلافت خود را در عراق و سوریه ـ سرزمین هایی که خاستگاه داعش بوده ـ احیاء کند. داعش یک دستورالعمل مورد آزمون واقع شده برای دوباره بازگرداندن خود به موقعیت اولیه در هنگام نزدیک شدن به مرگ و نابودی دارد. درست چند سال پیش، داعش موفق شد پس از شکستی آشکار خود را احیاء کند. بنابراین، سابقه این احیاء و تجدید فعالیت هشداری برای آنچه ممکن است در آینده پیش آید، می باشد. در این راستا، متن حاضر به تحلیل این موضوع می پردازد که چگونه داعش می تواند پس از شکست در عراق و سوریه به احیاء و تجدید خود اقدام کند.

ظهور داعش

آنچه امروزه با عنوان داعش خوانده می شود، توسط ابومصعب زرقاوی در سال 2003 ایجاد شد (طی این چند سال، نام های مختلفی داشته است). سازماندهی این گروه براساس نیاز آن تاکنون تغییراتی را داشته است:از جنبش زیرزمینی در زمان تولد آن تا شورش چریکی و خلافت شبه دولتی که در بخش اعظم عراق و سوریه گسترش سرزمینی یافت. اما این تغییر خطی نبوده است. داعش براساس شرایط بسط و قبض پیدا کرده است، در حالی که همواره هدف نهایی اعاده یک خلافت اسلامی را آن گونه که در متون مربوط به این گروه مورد تجلیل واقع شده دنبال می کند.داعش پس از از دست دادن هر دو پایتخت خود، موصل ورقه، باری دیگر در حال قبض است. اما اهداف استراتژیک آن تغییر نیافته است.

در بیانیه های اخیر، رهبران داعش یک شباهت ضمنی را میان وضعیت کنونی خود و مخمصه مهلک این گروه در سال 2008 توصیف کرده اند؛ در سال 2008، آنها به شورش چریکی و تروریسم متوسل شدند و بدین طریق، توانستند زمینه ای را برای در اختیار گرفتن بیشتر سوریه و عراق در کمتر از 5 سال بعد ایجاد کنند. یادداشت ها و اسناد اجرایی نشان می دهند که پس از حمله ائتلاف به رهبری آمریکا و شوراهای بیداری (نیروهای امنیتی داخلی) و بیرون راندن این گروه از مرکز و غرب عراق، اعضای باقی مانده داعش فرار کردند و در اطراف موصل پنهان شدند. اگرچه آنها مجبور به فعالیت زیرزمینی شدند، اما از منطقه موصل به عنوان پایگاهی برای سازماندهی، عضوگیری و تأمین مالی شبکه های خود در سراسر عراق استفاده کردند. همچنین، رهبران داعش نیروهای امنیتی خود را به منظور کشتن مخالفان سیاسی سنی مستقر کردند, به ویژه کشتن نیروهای محلی از جمله اعضای شوراهای بیداری و پلیس که امنیت داعش را تهدید می کردند و سیاست اعراب سنی را در دست داشتند. همچنین، آنها سیاستمداران عرب سنی در منطقه موصل و بغداد را متقاعد کردند و به آنها قول استفاده از خشونت کمتر را علیه بخش های مهم اقتصادی در ازای دریافت حمایت سیاسی و پولی را دادند.

همه این عناصر برای یک هدف بنیادی کار کردند: دامن زدن به مناقشه شیعی ـ سنی. از این رو، نوار بزرگی از سنی های عراقی داعش را به عنوان تنها امید خود می دیدند. نیروهای امنیتی داخلی داعش رقبای محلی داخلی و شرکت های تجاری را برای کمک به بازسازی ظرفیت داعش تهدید و ارعاب کردند و حکومت عراق را به واکنش شدید و غیرضروری در قبال تهدید تروریستی سنی برمی انگیختند ـ و بدین وسیله موجب شروع دوباره منازعه قومیتی شدند که در درجه نخست، به ظهور و قدرت گرفتن این گروه پس از حمله نظامی 2003 آمریکا کمک کرد. در حالی که حمله 2010 آمریکا ـ عراق شخصیت های رده بالای داعش را از بین برد، رهبر جدید این گروه ابوبکر بغدادی این راهبرد را به جلو برد: استراتژی کار کردن به شیوه ای زیرزمینی به منظور حذف رقابت ها و بازسازی نیروی انسانی داعش از طریق فرار کردن جنگجویان داعش از زندان. هنگامی که بهار عربی و قیام های مدنی در سال های 2011 و 2012 اتفاق افتادند، داعش به سرعت عوامل خود را به سوریه به منظور ایجادیک پایگاه جدید برای انجام عملیات فرستاد. از این رو، این مرحله موجب شد تا داعش بتواند به سرعت زمین های وسیعی به بزرگی و اندازه انگلستان را در سال 2014 تحت کنترل خود درآورد.

باری دیگر، تجدید فعالیت داعش

در حال حاضر، داعش با چالش هایی جدی در عراق و سوریه مواجه است؛ داعش فاقد نیروی انسانی و ظرفیت نظامی متعارف مهمی است. واحدهای نظامی آن عمدتاً نابود شده اند و یا به دلیل جنگ و موج های تسلیم به آسانی کارآیی خود را از دست داده اند.

اما داعش بر چالش های مشابه وحشتناک و عجیبی در اواخر دهه 2000 غلبه کرد. با وجود آنکه، این گروه تقریباً همه سرزمین خود را از دست داده است، اما هنوز از یک کادر به شدت سرسپرده در هسته خود برخوردار است؛ از جمله نیروهای امنیتی داخلی داعش (Emni) و نیز مقامات اجرایی باتجربه به عنوان چسب سازمان داعش از بالا تا پایین. همچنین، داعش زمان را برای انجام تغییر از خلافت سرزمینی به تروریسم و شورش از دست نداده است. این تلاش جدید اخیراً شروع شده تا به نتیجه برسد. داعش حملات موفق خود را در مناطقی که آزادسازی آنها اعلام شد، افزایش داده است؛ مناطقی همچون فلوجه، رمادی و نیز مناطقی دیگر مانند بغداد و استان دیاله که داعش حتی در زمان اوج خود کنترل آنها را در اختیار نداشت. همان طور که در سال 2010 داعش بدین گونه اقدام کرد، این گروه به دنبال تحریک کردن حکومت عراق به منظور سرکوب کردن اعراب سنی هستند؛ چرا که این امر موجب عضوگیری داعش می شود و بنیادی برای مشروعیت سیاسی آن ایجاد خواهد کرد.

نتیجه گیری

چشم انداز داعش برای احیاء موفقیت آمیز فعالیت های خود در عراق و سوریه مبتنی بر سه مؤلفه اصلی است: کیفیت حکمرانی و رهبری سیاسی مشروع عرب سنی در مناطق سنی؛اتخاذ سیاست قومیت گرایانه توسط گروه های شیعی و ظرفیت نهادها برای شروع بازسازی در مناطق تحت تسلط سنی ها که در جنگ علیه داعش تخریب شده اند. در عراق، یکی از علل آخرین تجدید فعالیت(احیاء) داعش ترکیبی از فساد سیاسی داخلی و تبعیض توسط دولت ملی بود. همچنین، در سوریه چالش های امنیتی احتمالاً رو به تحلیل خواهد رفت؛ چرا که بسیاری از جنگجویان داعش در آنجا به نقاط امن دور در بیابان فرار کرده اند. اما اگر یک خلأ امنیتی دوباره ظاهر شود ـ یک احتمال واقعی با توجه به آرایش پیچیده نیروها در جنگ داخلی سوریه ـ و ائتلاف کردی ضدداعش شروع به از هم گسیختن کند، بسیاری از جنگجویان می توانند به سرعت بازگردند.

اینکه آیا داعش را (که در حال حاضر، در عراق و سوریه زیرزمینی شده اند) می توان شکست داد یا نه، بیشتر بستگی به عراقی ها و سوری ها دارد. بازیگران خارجی نیز در این زمینه هنوز نقش دارند. در حالی که عملیات نظامی در سطحی گسترده ثمره کمتری را در پی خواهد داشت، نیروهای ائتلاف می توانند به عراق در دستیابی به اطلاعاتی که برای پایان بخشیدن به شورش ها و فعالیت گروه های تروریستی لازم است، کمک کنند. همچنین، آنها می توانند به درهم گسیختن فرماندهی بین المللی داعش از طریق شناسایی و بستن راه های ارتباطی آنها (اعضای داعش) و نظارت بر اجتماعات الکترونیک آنها در عراق کمک کنند. سرانجام آنکه، توسعه یک دولت عراقی غیرقومیت گرای باثبات بیش از هر چیز دیگری تضمین می کند تا شاهد ظهور و خیزش مجدد آن نباشیم.

متن حاضر برگرفته از مقاله ای به قلم بنجامین بانی و پاتریک بی جان استون می باشد که در دسامبر 2017 در فارین افرز منتشر شده است.

منبع: ابرار معاصر تهران