آینده برجام و سناریوهای پیش روی آن یکی از مسائل قابل توجه محافل مطالعاتی و سیاسی ایران و جهان بوده است. به نظر میرسد سطح همراهی اروپا، چین و روسیه با راهبرد برجامی آمریکا، سطح اثربخشی ملاحظات ژئوپلیتیکی و امنیتی منطقه بر ملاحظات ژئواکونومیک و تجاری، سطح اعتبار فرمولبندی “تمام گزینهها روی میز است” آمریکا، میزان پایبندی ایران و آمریکا به برجام و سطح تنش در مسئله کره شمالی از مهمترین عدم قطعیتهای برسازنده سناریوهای پیش روی آینده برجام هستند.
راهبرد برجامی آمریکا
راهبرد برجامی تیم جدید حکمرانی آمریکا در چهار محور قابلبررسی است. محور اول به گروگان گرفتن برجام برای همراه کردن جامعه جهانی با سیاستهای این کشور در قبال ایران است. در این نگاه، آمریکا در تلاش است حفظ برجام را مشروط به همراهی جامعه جهانی و بهویژه متحدان اروپاییاش با سیاستها و روایتهای آمریکا در حوزه کنشهای منطقهای و موشکی ایران کند. محور دوم، مخالفت با برجام برای آنچه آمریکا تثبیت برجام میخواند است. به این معنا که آمریکا به دنبال توسعه متن برجام است و نه فروپاشی آن.(ساتولوف، 2017) محور سوم در راهبرد برجامی ترامپ نیز ترمیم سیاست اوباماست که در نظر تیم جدید حکمرانی آمریکا بر یک “سیاست هستهای ایران” متمرکز بود و نه بر “سیاست ایران گستردهتر”(روزنبرگ، 2017). محور چهارم این راهبرد را نیز باید در راستای تلاش برای تعلیق برجام برای ممانعت از استفاده ایران از مزایای آن و محدودسازی ورود سرمایهها و شرکتهای خارجی به بازار ایران ارزیابی کنیم.
الف) عدم قطعیت پیرامون سطح همراهی اروپا با راهبرد برجامی آمریکا
اروپا بهعنوان یکی از سه قدرت اصلی اقتصادی و سیاسی نظام بینالملل نقش غیرقابلانکاری در برسازی آیندههای برجام بر عهده خواهد داشت. با این وجود نقشآفرینی اروپا در حوزه آینده برجام در ذیل شش عدم قطعیت دیگر باید مورد ارزیابی قرار گیرد.
1-سطح تغییرات ساختاری؛ انگارهای و نیتمندی ورود به مرحله خوداتکایی ژئوپلیتیکی و امنیتی اروپا
امروزه اجماعی نسبی بین تحلیل گران مسائل اروپا وجود دارد که چه از منظر تعینات ساختاری نظام بینالملل و چه از منظر گفتمان امنیتی و دفاعی و نهادسازی و سیاستگذاری به نفع این گفتمان جدید، اروپا و اتحادیه اروپا ایستگاه خوداتکایی ژئوپلیتیکی و امنیتی را ترک کرده است. با این وجود در خصوص سطح و میزان توسعه فرایند خوداتکایی امنیتی اروپا تردید وجود دارد. بدیهی است به نسبت پیشرفت این فرایند، امکان پیشبرد راهبرد مستقلانه تر اروپا در حوزه برجام قابل پیشبینی خواهد بود.
2- سطح همراهی ایران با ترتیبات موازی مورد نظر اروپا
میدانیم که اروپا و آمریکا در حوزه کنشهای منطقهای ایران و همچنین برنامه موشکی این کشور واجد برخی نگرانیهای مشترک هستند. البته ذکر این نکته ضروری است که رویکرد اروپا نسبت به نقش منطقهای ایران برخلاف آمریکای عصر ترامپ، درونگذارانه (Inclusive) است. به این معنا که اروپا نقشآفرینی منطقهای ایران را مثلاً در عراق، افغانستان و حتی منطقه شامات مشروع و حتی ضروری میداند. در ضمن، نوع مواجهه با تهدید، از منظر اروپا و آمریکای عصر ترامپ متفاوت است. اروپا بر این اعتقاد است از جمله از طریق ارائه مشوقهای اقتصادی و استفاده از ظرفیت عملگرایان در ایران، ضمن حفظ برجام باید به سازوکاری مورد توافق طرفین برای مواجهه با نگرانیهای آمریکا بهویژه کنشهای موشکی و منطقهای ایران و پایان بازه زمانی محدودیت غنیسازی ایران (سال 2025) دست یافت. در این نگاه، سطح همراهی اروپا با سیاستهای برجامی آمریکا به سطح همراهی ایران با ترتیبات موازی مورد نظر اروپا نیز بستگی خواهد داشت.
3- سطح اثربخشی ملاحظات ژئوپلیتیکی و امنیتی منطقه بر ملاحظات ژئواکونومیک و تجاری
از نظر اروپا ایران یک قدرت ژئوپلیتیکی تأثیرگذار برای مدیریت بحرانهای منطقه خاورمیانه است. بحرانهایی که تأثیرات قابلتوجهی حتی در سطح تهدید پروژه اروپا بر جای گذاردهاند. در این چارچوب، در کوتاهمدت و میانمدت، نوع روایت اروپا از ایران بهعنوان بازیگری امنیت ساز و یا امنیتزدا در منطقه، بر پویش ای برجامی اروپا تأثیر غیرقابلانکاری بر جای خواهد گذارد. شاید از این منظر طرح این فرضیه که ایران نیز توان ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیک لازم برای امنیتسازی و به گروگان گرفتن برجام را دارد قابلطرح باشد. مقامات اروپایی بارها اعلام داشتهاند که فروپاشی برجام به معنای انفجار بمبی در منطقه است. در ضمن تروریست خطاب کردن سپاه پاسداران را برای امنیت خاورمیانه فاجعهبار خواندهاند. در این چارچوب ایران قادر است فروش امنیت را به اروپا مشروط به تحقق مزایای برجام در سطح توان این قاره بکند.
4-امکان و/یا اثربخشی نهادسازی اروپا به نفع برجام
مقامات اتحادیه اروپا و مقامات کشورهای اروپایی در روزهای اخیر بارها اعلام کردهاند که اروپا بدون شک برای حفاظت از منافع شرکتهای خود در مقابل تحریمهای ثانویه آمریکا اقدام خواهند کرد. بدیهی است نهادسازی اروپا به نفع برجام از ریسک سرمایهگذاری و ورود شرکتهای اروپایی به بازار ایران خواهد کاست. دراینبین، تلاش برای ایجاد امکاناتی در خارج از آمریکا از جمله در اروپا و چین برای کِلِر کردن دلار؛ تصویب قوانینی مشابه قانون مسدودکننده اواخر دهه 1990 برای مقابله با تحریمهای ثانویه و قوانین فرامرزی آمریکا؛ تلاش آژانسهای اعتباری اتریش؛ دانمارک و ایتالیا برای تضمین صادرات به ایران؛ پیشنهاد کمسیون اروپا برای امکانپذیر کردن عملیات بانک سرمایهداری اروپا در ایران و ارجاع پرونده به سازمان تجارت جهانی از جمله سازوکارهای نهادی اعلامی و اعمالی اروپا خواهند بود. البته این نکته را باید در نظر داشت که با توجه به فرادستی اقتصادی قابل توجه آمریکا در حوزه اقتصاد بینالملل و گسترش قابل توجه ارتباطات بانکهای اروپایی و بازار آمریکا در سالهای اخیر، در خصوص اثربخشی و/یا تصویب قوانین مشابه قانون مسدودکننده اواخر دهه 1990 عدم قطعیت وجود دارد.
5-میزان موفقیت اروپا در ایجاد یک بلوک کنشهای چندجانبه با مشارکت روسیه و چین
ایجاد یک بلوک کنش چندجانبه با مشارکت روسیه و چین و شرکای اروپا چون ژاپن؛ کره جنوبی و کانادا نیز از دیگر سازوکارهای احتمالی مواجهه اروپا با سیاستهای یکجانبه آمریکا در قبال برجام خواهد بود. ایجاد این بلوک چندجانبه در رویکردی ترکیبی و عملگرا اولاً به این معنا خواهد بود تا زمانی که هیچ مدرک مؤثری مبنی بر نقض برجام توسط ایران ارائه نشود بازگشت تحریمهای هستهای تحمل نخواهد شد. ثانیاً ایجاد این بلوک این پیام را به ایران منتقل خواهد کرد که واکنش احتمالی ایران به کنشهای ضد برجامی آمریکا از جمله غنیسازی مجدد برجام خارج از محدوده توافق نیز تحمل نخواهد شد.
6-سطح تنش در روابط ایران و آمریکا
در کوتاهمدت و میانمدت، سطح تنش در روابط ایران و آمریکا بر کنشهای برجامی اروپا اثر خواهد گذارد. به نظر میرسد به نسبت افزایش تنش در روابط ایران و آمریکا از سطح مداخله مستقلانه تر اروپا در حوزه برجام کاسته شود.
ب) عدم قطعیت پیرامون سطح اعتبار فرمولبندی “تمام گزینهها روی میز است” آمریکا
میزان موفقیت آمریکا در پیشبرد سیاستهای برجامی خود به میزان اعتبار و امکان فرمولبندی “تمام گزینهها روی میز است” بستگی خواهد داشت. البته کم نیستند تحلیلگرانی که بر این اعتقادند در سالهای اخیر، کنشهای منطقهای آمریکا، از اعتبار فرمول فوق و در نتیجه امکان کنشهای نظامی آمریکا در منطقه کاسته است.
د) عدم قطعیت پیرامون میزان همراهی چین و روسیه با سیاستهای برجامی آمریکا
چین نیز بهمانند اروپا از قدرتهای اصلی ژئواکونومیک نظام بینالملل است. از این منظر پویشهای برجامی این کشور در برسازی آیندههای برجام تأثیرگذار خواهند بود. روسیه نیز قدرتی سیاسی و امنیتی در عرصه نظام بینالملل است و بهویژه از منظر جایگاهش در شورای امنیت میتواند برسازنده سناریوهای برجامی متفاوتی باشد. به نظر میرسد دو کشور روسیه و چین نیز از منظر تفوق احتمالی ملاحظات ژئوپلیتیکی و امنیتی میتوانند از راهبرد برجامی آمریکا دور و یا به آن نزدیک شوند. با این وجود ذکر الگوهای رایج در سیاستهای ایرانی چین ضروری است. “حفظ یک بحران پایدار؛ سطح پایین و ملایم در حوزه ارتباط ایران و غرب به نفع چین بوده است … و رعایت رژیم تحریمها، همزمان با سرمایهگذاری و استفاده از فرصتهای برآمده از انزوای ایران، الگوی رایج چین بوده است”(گزارش بنیاد رند از حضور چین در خاورمیانه). در ضمن پیشبینی میشود به نسبت افزایش تنش در روابط ایران و آمریکا از سطح مداخله مستقلانه تر چین و روسیه نیز در حوزه برجام کاسته شود.
د) عدم قطعیت پیرامون سطح تنش در مسئله کره شمالی
تحولات حوزه شرق آسیا بهویژه تحولات مرتبط با بحران کره شمالی بر آیندههای برجام تأثیرگذار خواهد بود. بهعنوان مثال به نظر میرسد به نسبت نیاز به مذاکره با کره شمالی برای احتراز از جنگ، جایگاه و نقش نهاد برجام برجستهتر خواهد شد.
ه) عدم قطعیت پیرامون میزان پایبندی ایران و آمریکا به برجام
میزان پایبندی ایران و آمریکا به برجام از برسازندگان اصلی آیندههای برجام است. بهعنوان مثال نقض سیستماتیک برجام مثلاً در حوزه بازگشت تحریمهای نفتی میتواند به سناریوی خروج ایران از برجام منجر شود
سناریوهای پیش روی برجام
با مداخله عدم قطعیتهای فوق به نظر میرسد چهار سناریو در چارچوب آیندههای برجام احتمال وقوع بیشتری خواهند یافت. سه سناریوی اول از بستر فرضیه توفیق نسبی آمریکا در اجماع سازی در راستای تفسیر مضیق از برجام و “سیاست ایران گستردهتر” این کشور برمیخیزد. یعنی سناریوی خروج ایران از برجام؛ سناریوی توسعه متن برجام و سناریوی حفظ متن برجام به همراه ایجاد ترتیبات و توافقات موازی. سناریوی چهارم نیز ادامه وضع موجود با حضور و یا بدون حضور آمریکا در برجام است. به این معنا که با کم اثرتر شدن تحریمهای ثانویه آمریکا از جمله به دلیل مداخله کشورهای اروپایی و چین، شاهد استمرار نسبی استفاده ایران از مزایای برجام در سطح کنونی باشیم.
منابع
-گزارش بنیاد رند از حضور چین در خاورمیانه، اژدهای محتاط، مرکز بررسیهای استراتژیک ریاست جمهوری،29 مهر 1396
–Rosenberg, Elizabeth, 2017, Contain, Enforce, and Engage: An Integrated U.S. Strategy to Address Iran’s Nuclear and Regional Challenges, Center for a New American Security, OCTOBER 26
–Satloff, Robert, 2017,Here’s How to Fix But Not Nix the Iran Deal, Washington Institute, October 13
0 Comments