گروه بین‌المللی بحران در گزارشی در این باره نوشت: همه کشورهای آسیای مرکزی از حاکمیت ضعیف و فساد رنج می‌برند. هیچ یک از این پنج کشور به ویژه در مناطق روستایی خدمات رفاه اجتماعی مناسب ارائه نکرده‌اند. سرویس‌های امنیتی این کشورها گرایش به استفاده از شیوه‌های خشن دارند و در مجموع قادر به رفع چالش پیچیده ناشی از داعش نیستند. کشورهای آسیای مرکزی به جای ترویج آزادی دینی توام با حمایت از قانون اساسی سکولار و تلاش برای بهره‌مندی از تجارب اروپائی‌ها و آسیائی‌ها در اسکان مجدد به اصطلاح جهادی‌ها، با توسل به زور و سختگیری بیشتر، به افراط گرایی دامن می زنند.

جذب نیرو توسط افراطیون در مساجد کشورهای آسیای مرکزی صورت می‌گیرد. اینترنت و شبکه‌های اجتماعی نیز نقش مهمی در این زمینه ایفا می‌کنند. افراط گرایی زنان در این منطقه ناشی از فقدان فرصت های سیاسی، اقتصادی، مذهبی و اجتماعی می‌باشد. بیشترین جذب نیرو توسط داعش از آسیای مرکزی از میان قوم ازبک صورت می‌گیرد. برخی از این افراد در داخل کشور، برخی در خارج از کشور و عمدتا به عنوان نیروی کار مهاجر جذب گروه‌های افراطی شده اند.

گرایش به گروه‌های به اصطلاح جهادی در این منطقه ریشه در عدم اجابت مطالبات سیاسی و اجتماعی دارد. جذب نیرو از آسیای مرکزی توسط داعش رو به افزایش است. روسیه و چین نگران رشد افراط‌گرایی در آسیای مرکزی هستند. این منطقه مستعد پرورش جنگجویان خارجی است و رفع این مشکل مستلزم اصلاح ساختار پلیسی و اتخاذ نگرش مداراجویانه نسبت به دین است.

کشورهای آسیای مرکزی تلاش کرده اند تا رشد دین را تحت کنترل داشته باشند. فقر در تمامی منطقه بجز در برخی مراکز شهری حادتر شده است، به طوری که شاهد مهاجرت فزاینده از مناطق محروم منطقه به شهرهای نسبتاً ثروتمند قزاقستان و روسیه هستیم. با چنین عقبه‌ای، فراخوان داعش برای جذب پرستار، مهندس و معلم، برای برخی ها جذاب است.

ویژگی های متنوع

تاثیر پدیده داعش بر وضعیت امنیتی کشورهای آسیانه متفاوت است. آسیای مرکزی بخش کوچکی از هزاران جنگجویان داعش را تشکیل می دهد. افراد جذب شده از این منطقه دو تا چهار هزار نفر است. بیشترین جذب نیرو از قوم ازبک هم در ازبکستان و هم در قرقیزستان است. پیوستن این افراد به داعش در 2011 و 2012 آغاز شد. حامیان داعش در قزاقستان از مناطق غرب و جنوبی این کشور هستند. نیروگیری داعش از تاجیکستان تقریبا سراسری است، اما بیشترین جذب از استان های سغد و ختلان صورت می گیرد.

جذب نیرو از میان همه اقشار جامعه صورت می گیرد. آرایشگر 70 ساله، تجار، زنان، خانواده هایی که بر این باورند که فرزندان‌شان با پیوستن به خلافت اسلامی آینده بهتری در انتظارشان است، افراد جوان و ترک‌تحصیل‌کرده‌های مدارس و دانشگاه‌ها در میان حامیان داعش وجود دارند. از دید این افراد داعش بدیل مناسبی برای زندگی آنها در دوران پسا – شوروی است.

یک مقام قرقیزی ادعا کرد که حدود 99 درصد از افراد جذب شده توسط داعش بی‌سواد هستند. آنها آموزه‌های مذهبی را در روستاهای خود فرا می‌گیرند و پول در دنیای آنها اهمیتی ندارد. برای این قبیل افراد مهم نیست که سقفی بالای سرشان هست یا نه، بلکه به دنبال ایدئولوژی خودشان هستند. در حالی که یک کارشناس دینی در قرقیزستان از آنچه که از به اصطلاح جهادی‌های آسیای مرکزی به تصویر کشیده شده، به عنوان مردان مجرد، کم سواد در رده سنی بین 18تا 26 سال انتقاد کرده و می گوید تصور اینکه افراد بکارگرفته شده از سوی داعش در سوریه بی‌سواد هستند، اشتباه است. اغلب این افراد باسواد هستند و زن و زندگی دارند.

پیوستن به خلافت

اگرچه جذب نیرو عمدتاً در آسیای مرکزی، ترکیه و روسیه صورت می گیرد، ولی جذب نیرو از میان جوانانی که برای تحصیلات در مدارس مذهبی به عربستان، مصر و بنگلادش سفر می کنند نیز صورت می گیرد. اگرچه مهاجرت میلیونی از آسیای مرکزی می تواند در کاهش فشارهای اجتماعی موثر باشد، اما موجب جابجایی های جمعیتی شده و آسیای مرکزی را به سمت گروه‌های به اصطلاح جهادی سوق خواهد داد.

ترکیه معمولاً آخرین مقصد قبل از ورود به سوریه است. پروازهای هوایی از آسیای مرکزی و روسیه به استانبول گران است. برخی از افراد می توانند هزینه سفر هوایی خود را تامین نمایند و برخی دیگر از کمک های حامیان ثروتمند داعش کمک می‌گیرند. سفر به ترکیه برای اتباع قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان بدون ویزاست و ازبک‌ها نیز می توانند به هنگام ورود به فرودگاه استانبول ویزای 30روزه بگیرند.

بازیگران و گروه‌ها

رسانه های اجتماعی پل ارتباطی مناسبی بین مبدا و مقصد در بحث جذب نیرو برقرار می‌کنند. به گفته یکی از افسران آمریکایی، جنگ‌ها از میدان های سنتی رزم به روستاها و خانه ها منتقل شده است. شبکه های جذب نیرو در آسیای مرکزی کوچک و سری بوده و بعضا به سطح گروه‌های مذهبی کشیده می شود. هیچ کس در گروه‌های مذهبی از فعالیت های دیگر اعضا در ارتباط با سوریه مطلع نیست. گروه‌هایی همچون حزب التحریر نقش ثانوی در افراطی شدن زنان و مردان ایفا می کنند. این قبیل گروه‌ها ظاهرا به طور مستقیم درگیر جذب نیرو و اعزام آنها به سوریه نیستند، اما ناخواسته به امر جذب نیرو کمک می کنند.

نگرانی بیشتر در خصوص فضای کلی امنیتی در آسیای مرکزی این است که بحران سوریه موجب تجدید حیات نهضت اسلامی ازبکستان و شاخه های وابسته به آن شده است. عثمان قاضی، رهبر نهضت اسلامی ازبکستان در سپتامبر 2014 از داعش حمایت کرد. اعضای این نهضت برای مدتی در امر جذب نیرو برای داعش در شهر فرغانه فعال بوده اند. تعداد زیادی از اعضای جماعت انصارا… در تاجیکستان به واسطه جذب نیرو برای داعش در سوریه دستگیر شده اند. نهضت اسلامی ازبک نقش پل را برای جنگجویان آسیای مرکزی ایفا کرده است.

جذب نیرو در آسیای مرکزی برای داعش نسبت به جذب نیرو از افغانستان و پاکستان آسان‌تر است. کلید موفقیت داعش در جذب نیرو از آسیای مرکزی ناشی از ادعای جهانی آنها و ایجاد خلافت اسلامی است. به عنوان مثال امامی در قرقیزستان با یادآوری مبارزات علیه شوروی سابق و ناتو در افغانستان می‌گوید سوریه موضوع اصول است، در حالیکه افغانستان مسئله مستعمرات بود.

چرایی حضور اتباع آسیای مرکزی در گروه‌های به اصطلاح جهادی

عوامل اجتماعی-اقتصادی، تعهد ایدئولوژیکی به به اصطلاح جهاد و ایده جنگ مقدس برای پیشبرد اسلام، ازجمله دلایل اصلی گرایش مردم آسیای مرکزی به داعش است. پیوستن برخی ها به گروه‌های افراطی ناشی از تبعیض دولتی، مذهبی، قومی و یا هر دو ‌آنهاست. در سراسر آسیای مرکزی افراد و جوامع مذهبی به واسطه قوانین سختگیرانه حاکم بر فعالیت مذهبی و بازرسی‌های مستمر امنیتی به حاشیه رانده می شوند. به طور کلی، بیزاری از آموزش دولتی سکولار، آموزش مذهبی ضعیف و رد کلی دین توسط دولت، مگر دین سنتی مجاز و مورد قبول کشورهای آسیای مرکزی، از جمله عوامل اصلی سوق یافتن جوانان به سمت افراطی گری است. برخی مهاجران به امید اینکه داعش برای آنها آموزش کامل اسلامی فراهم نماید، به این دولت می پیوندند.

برخی زنانی که شوهران‌شان مخالف دین هستند، آماده سفر به سوریه همراه با فرزندان خود هستند. برخی دیگر از زنان، در پی یک زندگی مذهبی یا یک فضای اسلامی برای فرزندان‌شان هستند. یک مادر 38ساله ضمن عدم ابراز نگرانی درباره خطراتی که سه فرزندش را در سفر به سوریه تهدید می کند، می گوید: خوب که چی؟ اگر فردی برای دینش بجنگد و کشته شود در آن صورت به جهان دیگری که جاودانه است، می رود.

نگرانی از بازگشت به اصطلاح جهادی‌ها

بازگشت افراد افراطی از سوریه نگرانی جدی امنیتی در آسیای مرکزی ایجاد کرده است. خطرات در این منطقه مشابه هم است و تشبیه یکدست همه افراد مهاجرت کرده به مناطق تحت کنترل داعش به بازگشتی‌های خطرناک به مفهوم عدم درک انگیزه های این افراد برای ترک وطن است.

بسیاری از افراطیون به واسطه الزامات و تعهدات ایدئولوژیکی به داعش که در حال حاضر متمرکز بر عراق و سوریه هستند، نمی‌خواهند بازگردند. کشورهای آسیای مرکزی بر این نظرند که به اصطلاح جهادی‌های آموزش دیده در سوریه قصد تاسیس خلافت اسلامی در این منطقه را دارند. این امر مباحث امنیتی جدیدی ایجاد و زمینه را برای قوانین سختگیرانه‌تر علیه فعالیت های مذهبی فراهم می‌کند. قوانین سختگیرانه ممکن است نتیجه عکس داشته باشد. این امر همچنین ممکن است دولت ها و رسانه های این منطقه را به سمت تحلیل اینکه افراطی‌گری و خشونت افراطی محصول نیروهای بیگانه یا حتی توطئه جهانی است، سوق دهد.

بازگشت به اصطلاح جهادی‌ها یک خطر بالقوه است و نه یک تهدید فوری. افراد افراطی که از خواب غفلت در سوریه بیدار شده اند، نیازمند بازپروری هستند، اما این افراد جرأت بازگشت به کشورشان را ندارند. بازنگشتن این افراد ناشی از نبود تلاش‌های واقعی بازپروری و بی‌اعتمادی به افسران پلیس در کشورهای آسیای مرکزی و نگرانی از مجازات است. برعکس کشورهای آسیای مرکزی، دانمارک تلاش‌ها و برنامه‌های موثری را در زمینه بازپروری مبتنی بر اعتمادسازی بین مقامات و خانواده‌های جنگجویان به کار گرفته است. تجربه دولت دانمارک در زمینه بازپروری و تجارب دیگر کشورهای اروپایی در سطح اتحادیه اروپا مبادله و به اشتراک گذاشته می شود. اندونزی نیز موقعیت خوبی برای کمک به دولت های آسیای مرکزی در پاسخ به افراطی گری، به ویژه در زمینه شیوه‌های موثر گردآوری اطلاعات، برقراری ارتباط و بازپروی دارد. باید این نکته را در نظر داشته باشیم که ساختارهای ضعیف دولتی در آسیای مرکزی مانع از جذب و اجرای تجارب دیگر کشورها می شود.

اقدامات برای پاسخ به افراطی‌گری

تاجیکستان و قزاقستان قانونی وضع کرده اند که براساس آن شرکت در جنگ در خارج از کشور مجازات کیفری خواهد داشت. ازبکستان آموزش‌های تروریستی را از ژانویه 2014 منع ساخته است. پارلمان قرقیزستان نیز قانون مجازات از هشت تا 15سال برای شرکت در جنگ، عملیات تروریستی، نظامی و آموزش افراط گرایی در خارج از کشور را تصویب کرده است. برخی کارشناسان بر این باورند که این قبیل قوانین برای منع بازگشت افراد افراطی به کشورشان وضع شده است.

تردیدهایی در خصوص تمایل کشورهای آسیای مرکزی به بازپروری افرادی که از سوریه برگشته اند، وجود دارد. برنامه بازپروری افراطی‌هایی که داعش جذب کرده، می تواند موثر باشد، اما کشورهای آسیای مرکزی فاقد منابع لازم و اراده سیاسی برای اجرای این برنامه هستند.

مقامات کشورهای آسیای مرکزی، افراط گری را تهدید امنیتی و براندازانه می‌دانند.

نتیجه گیری

داعش برای مجموعه‌ای از به اصطلاح جهادی‌ها و هواداران در منطقه آسیای مرکزی جذاب است. شبکه ارتباطی در دورن این منطقه و مناطق همجوار رو به تقویت است. محبوبیت گروه‌های افراطی همچون نهضت اسلامی ازبکستان در حال تجدید است. کشورهای آسیای مرکزی و نهادهای امنیتی منطقه ای از این قبیل تهدیدها برای تقویت دستورکار سیاسی و محدود ساختن آزادی‌های مدنی استفاده می کنند. البته این کشورها باید یک برنامه اقدام مناسب برای مقابله با اقدامات خشونت‌آمیز گروه‌های افراطی تدوین کنند. برخوردهای امنیتی همچون نظارت، آزار و اذیت و بازداشت‌ها و نیز اقدامات قانونی برای ایجاد محدودیت در آزادی‌های مذهبی ممکن است خطرات را بیشتر کند.

کشورهای آسیای مرکزی با وجود اطلاع از خطرات ناشی از بازگشت افراط‌گرایان از سوریه، اقدام اندکی برای پرداختن به دلایل حضور اقشار مختلف مردم این کشورها در داعش انجام داده اند. جلوگیری از افراطی گری و بازپروری به اصطلاح جهادی‌ها همچنان اولویت این کشورها نیست.

کشورهای آسیای مرکزی خوش شانس هستند که سوریه از آنها نسبتا دور است و به همین واسطه حملات جدی در این کشورها صورت نگرفته و خطرات گروه‌های افراطی همچنان در مرحله ابتدایی قرار دارد. به هرحال کشورهای آسیای میانه باید تهدیدات و خطرات بلندمدت به اصطلاح جهادی‌ها و گروه‌های افراطی را به درستی ارزیابی و اقدامات پیشگیرانه مناسبی اتخاذ کنند.