عباس سروستانی در گفتگو با سایت شورای راهبردی روابط خارجی با بیان اینکه اجلاس سران ناتو 12 و 13 آذر به مناسبت هفتادمین سالگرد تاسیس این اتحاد نظامی در لندن برگزار می‌شود، اظهار داشت: این نشست در حالی برگزار می‌شود که پیمان آتلانتیک شمالی با چالش‌های کم سابقه‌ای همانند زمان تأسیس خود روبروست، به طوری که آینده حیات این پیمان نظامی را به مخاطره انداخته است.

وی افزود: تقویت جبهه شرقی این پیمان نظامی تنش‌ها را با کشورهای روسیه و چین به طرز قابل توجه و بی‌سابقه‌ای از زمان جنگ سرد افزایش داده و از سوی دیگر با توجه به مواضع ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، نگرانی‌ها و تردیدهایی میان اعضای ناتو در خصوص تمایل و احترام آمریکا به این پیمان دفاع جمعی ایجاد شده است.

این کارشناس مسائل اروپا گفت: در آستانه برگزاری نشست پیش روی ناتو، خیلی از کشورهای عضو این سازمان، نگران رفتار ترامپ و تکرار مسائل نشست سال قبل در بروکسل هستند؛ سال گذشته ترامپ اعضای اروپایی ناتو و به خصوص آلمان را به اهمال در تامین هزینه‌های ناتو و عدم اجرای توافقنامه سال 2014 مبنی بر اختصاص دو درصد تولید ناخالص داخلی به امور نظامی و دفاعی متهم کرده بود.

سناریوهای خوش‌بیانیه و بدبیانه درباره ناتو

سروستانی درباره وضعیت ناتو در آستانه هفتاد سالگی‌اش تصریح کرد: در این رابطه باید سناریوهای بدبینانه و خوش بینانه‌ای را در نظر داشت. منتقدان ناتو اختلاف میان دو سوی آتلانتیک و کمرنگ شدن اتکای اتحادیه اروپا به ایالات متحده در مسائل دفاعی، روندهای راهبردی و گسترش چندجانبه‌گرایی در نظم بین‌المللی مبتنی بر قوانین و هنجارهای مشترک را دلیلی بر کم اهمیتی اقدامات نظامی و ناتو قلمداد می‌کنند.

وی افزود: در مقابل نیز بسیاری از صاحب‌نظران اعزام نیروهای جدید ناتو به کشورهای عضو شرقی خود برای مقابله با تهدیدهای فزاینده روسیه و چین، برگزاری رزمایش‌های بزرگ، گسترش حوزه ماموریت برای مقابله با تهدیدات سایبری و تروریسم، پیگیری آموزش و ظرفیت‌سازی در کشورهایی نظیر افغانستان و عراق و استقبال کشورهای جدید از این پیمان نظامی را دلیلی بر کارآمدی آن در حفاظت از لیبرال دموکراسی غربی در برابر نیروهای مخرب نظام بین‌الملل می‌دانند.

وی افزود: نکته‌ای که غالبا در این تحلیل‌ها نادیده گرفته می‌شود پویایی نظام‌ها و توانایی آن‌ها در تطبیق خود با شرایط جدید است. ناتو همیشه با بحران‌ها و انتقادهای زیادی به خصوص پس از جنگ سرد روبرو بوده، اما دستاوردهای آن نیز در محیط پیچیده امنیتی جهان کم نبوده است. مسلم است که باید نیمه پر و خالی لیوان را با هم ببینیم. اینکه بگوییم سازماندهی و عملکرد ناتو بی‌نقص است و یا ناتو رو به فروپاشی است هر دو تحریف واقعیت است.

مشکلات پیش روی ناتو

این تحلیلگر مسائل اروپا در تشریح مشکلات پیش روی ناتو گفت: این پیمان نظامی بین‌المللی بر خلاف زمان و فلسفه وجودی شکل گیری آن که در یک جبهه واحد و عمدتاً با جغرافیای مشخصی متمرکز بود؛ با مشکلات و طیف‌های متنوعی از تهدیدات نسبت به گذشته روبرو است.

سروستانی گفت: تمرکز این اتحادیه نظامی تا چهل سالگی روی اتحاد جماهیر شوروی بود، پس از آن به جنگ‌های شرق اروپا و به خصوص عملیات هوایی کوزوو و سپس مبارزه با تروریسم و به خصوص در عراق و افغانستان معطوف شد، اما این سازمان در آستانه 70 سالگی و در محیط پیچیده امنیتی امروز در سه جبهه راهبردی شرق، جنوب و داخلی خود با طیف متنوعی از تهدیدات روبروست.

وی تکثیر موشک‌های بالستیک توسط روسیه، استقرار سیستم دفاع موشکی در کریمه و کالینینگراد، بازگشت روسیه به خاورمیانه و روابط نزدیک این کشور با ترکیه و ایران و تحرکات نظامی این کشور در منطقه قطب شمال را از جمله موارد مهمی برشمرد که ناتو در جبهه شرقی آن‌ها را تهدید قلمداد می‌کند.

سروستانی ادامه داد: به ویژه پس از فسخ شدن پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد (INF) و تردیدهای دولت فعلی ایالات متحده درباره تجدید پیمان دو جانبه کاهش تسلیحات هسته‌ای (استارت نو) در سال 2021، بیم آسیب پذیری کشورهای اروپایی در برابر گسترش روزافزون تسلیحات هسته‌ای میان برد ایالات متحده آمریکا و روسیه را دو چندان کرده است و همه اینها بیش از همه متحدان شرقی ناتو را آزار می‌دهد.

وی گفت: ناتو در جبهه جنوبی، با بحران دولت‌های فروپاشیده و شکننده در برابر بنیادگرایی و افراط‌گرایی، گسترش روزافزون شبه نظامیان و باندهای جنایتکار مواجه است که چالش‌های زیاد و متفاوتی نظیر حملات تروریستی، بحران‌های بشردوستانه، بحران مهاجرت و … را برای این سازمان وجود آورده که راه حل آن‌ها عمدتا غیرنظامی و نیازمند دانش بومی، توسعه و مشارکت بلند مدت برای ظرفیت سازی داخلی است.

چالش‌های داخلی ناتو

این کارشناس مسائل اروپا تصریح کرد: در حوزه داخلی نیز ناتو با دوچالش عمده روبرو است؛ نخست اینکه گسترش فعالیت‌های ناتو به حوزه حمل و نقل، زیرساخت‌های برق، ارتباطات فضایی، خطوط لوله، شبکه‌های فناوری اطلاعات کشورهای عضو بر اساس ماده 5 این پیمان، باعث افزایش مطالبات سرزمینی و دفاع از حاکمیت ملی کشورهای عضو شده است، به علاوه تنوع تهدیدهای نوین تروریستی و سایبری و ابزارهای آن‌ها باعث تشکیک و بی‌اعتمادی نسبت به کارآمدی ناتو در مبارزه با این نوع تهدیدها شده است.

وی افزود: مسئله دوم نیز گسترش روزافزون راست‌گرایی در میان کشورهای عضو و عدم حمایت آن‌ها از سازمان‌های نظامی فراملی نظیر ناتو است، بخشی از این مخالفت‌ها ناشی از روندهای نوظهور جهانی و فعالیت نهادها و سازمان‌های ضد جنگ است و بخش عمده آن نیز ناشی از این است که بسیاری از نسل‌های جوان امروزی کشورهای عضو ناتو، هیچ درکی از وحشت‌هایی ندارند که منجر به ایجاد اتحاد و مجموعه نهادهای جهانی نظیر ناتو در پایان جنگ جهانی دوم شده است.

امکان استقلال نظامی اروپا از آمریکا؟

سروستانی در پاسخ به این سوال که با توجه به مباحثی که فرانسه مطرح کرده است، آیا اتحادیه اروپا می‌تواند برای استقلال دفاعی در برابر آمریکا اقداماتی انجام دهد و اساسا به لحاظ تامین امنیت مستقل از آمریکا رفتار کند؟ گفت: از همان ابتدای تشکیل ناتو یک اختلاف نظر اساسی میان دوسوی آتلانتیک وجود داشت که آیا هویت دفاعی اروپایی را باید تقویت کرد و یا تضعیف نمود.

این کارشناس مسائل اروپا گفت: بعد از گذشت 70 سال هنوز بحث بر سر وجود ارتش واحد اروپایی و استقلال راهبردی از ایالات متحده آمریکا وجود دارد، اما به نظر می‌رسد این مسئله در آستانه 70 سالگی ناتو در بحرانی‌ترین شرایط خود قرار داد. هراس کاهش تعهدات ایالات متحده آمریکا در ناتو و همچنین خروج انگلیس از اتحادیه اروپا، امنیت اروپا را در شرایط مبهم و دشواری قرار داده است و همین مسئله تکاپوی کشورهای مهم اروپایی را برای استقلال راهبردی و دفاعی از ایالات متحده آمریکا افزایش داده است.

وی ادامه داد: این ایده استقلال توسط فرانسه به عنوان شریک ناسازگار همیشگی ناتو و کشور آلمان به عنوان نوک حمله انتقادهای ترامپ از عدم افزایش بودجه دفاعی بیشتر دنبال می‌شود و ایده اروپای از اطلس تا اورالِ ژنرال دوگل، این روزها در محافل آلمانی و فرانسوی بیشتر شنیده می‌شود. به علاوه اتخاذ سیاست‌های مرکانتلیستی و حمایت‌گرایانه توسط ترامپ این سوال را در میان نخبگان کشورهای اروپایی به وجود آورده است که چرا آن‌ها این سیاست را ادامه ندهند.

سروستانی اضافه کرد: لذا همانطور که دیدیم یک هفته پس از آنکه رییس‌جمهوری فرانسه در مصاحبه‌ای جنجالی از مرگ مغزی ناتو سخن گفت و کارآمدی ناتو را برای دفاع از کشورهای عضو زیر سوال برد، کشورهای عضو اتحادیه اروپا پروژه جدید را در قالب برنامه همکاری سازمان یافته دائمی موسوم به پسکو (PESCO) را شروع کردند.

چالش‌های اروپاییِ ناتو

این کارشناس مسائل اروپا درباره اینکه چه چالش‌هایی در این رابطه پیش روی اروپا قرار دارد؟ گفت: وابستگی متقابل امنیتی گرچه یکی از استاندارهای نظام امنیت بین‌الملل است، اما همانطور که ذکر آن رفت بحث استقلال راهبردی اروپا از ناتو و ایالات متحده آمریکا به عنوان ایده تازه از امنیت و مسئولیت اروپا در حال حاضر توجه علاقمندان زیادی را در میان کشورهای اروپایی به خود جلب کرده است.

سروستانی گفت: تلاش‌های جدید اتحادیه اروپا برای دستیابی به استقلال راهبردی اروپا شامل دو ابتکار عمل همکاری سازمان یافته دائمی (PESCO)  و همچنین تشکیل صندوق دفاعی مشترک می‌شود که بودجه آن تا سال آینده 661 میلیون دلار خواهد رسید. این تکاپوی اتحادیه اروپا ممکن است در کوتاه مدت بر افزایش قدرت چانه‌زنی آن‌ها در مقابل ناتو و ایالات متحده آمریکا کمک کند، اما در نهایت این استقلال راهبردی و ایجاد یک سیستم دفاعی و امنیتی بین‌المللی مستقل در ساختار سلسله مراتبی نظام بین‌الملل بدون چالش نخواهد بود.

وی افزود: اولین چالش استقلال راهبردی اتحادیه اروپا این است که همه اعضای اتحادیه اروپا و به خصوص اعضای مرکزی و شرقی آن که به طور سنتی بیشتر نگران تهدیدهای روسیه هستند، مخالف استقلال دفاعی و امنیتی و تضعیف همکاری امنیتی با ایالات متحده هستند. دومین چالش عمده اتحادیه اروپا نبود اجماع بر سر ارزش‌ها و اصول سیاست خارجی در میان کشورهای عضو است که دستیابی به اجماع را مشکل‌ساز کرده است، به خصوص که تجربه نشان داده در مسائل سیاست داخلی و سیاست خارجی و دفاعی تمایل کشورهای عضور اتحادیه اروپا به حفظ حاکمیت ملی خود، بیشتر از همکاری‌های فراملی با اتحادیه اروپاست.

سروستانی گفت: سومین چالش عمده اتحادیه واقعیت‌های ژئوپلیتیکی محیط امنیتی اتحادیه اروپا نظیر تهدیدات روزافزون روسیه و چالش‌های اتحادیه اروپا با ترکیه به عنوان یکی از اعضای اصلی ناتو است که حتی خوش‌بین‌ترین افراد به بحث استقلال راهبردی را به تأمل وامی‌دارد. چالش دیگر در این زمینه تأمین هزینه‌های دفاعی است. کشورهای اروپایی عضو ناتو در خال حاضر بخش عمده‌ای از هزینه‌های ناتو را تأمین نمی‌کنند و در صورت خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا، سهم اروپا در تأمین هزینه‌های ناتو به کمتر از 20 درصد سقوط می‌کند.

وی افزود: با اینکه کشورهای اروپایی عضو ناتو در حال حاضر کمتر از 2 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در امور دفاعی هزینه می‌کنند، در صورت استقلال از ناتو، کشورهای اروپایی برای کشورهای اروپایی برای تأمین امنیت دریایی خود و ایجاد بازدارندگی در مقابل روسیه به بودجه‌ای به مراتب بیشتر از بودجه فعلی که به ناتو می‌پردازند، نیاز دارند. علاوه بر این عوامل، ضعف صنایع دفاعی اروپا و وابستگی بسیاری از کشورهای اروپایی به صنایع نظامی ایالات متحده آمریکا موجب می‌شود تا همانطور که ولفگانگ ایشینگر، رئیس کنفرانس امنیتی مونیخ در سال 2019 گفته بود، اتحادیه اروپا همچنان بدون توانایی‌های نظامی ایالات متحده کور، ناشنوا و ناتوان باشد.

پایان ناتو؟

سروستانی درباره سناریوهای پیش روی ناتو گفت: در مورد آینده ناتو دو سناریوی ممکن و محتمل اعم از تداوم وضعیت فعلی و اتخاذ سیاست صبر راهبردی و خرید زمان و همچنین فروپاشی وجود دارد.

وی ادامه داد: بدترین سناریوی ممکن برای ناتو با توجه به سیاست‌های دونالد ترامپ و انتقادهای تند برخی رهبران کشورهای اروپایی، فروپاشی این اتحادیه نظامی غربی است. گرچه ناتو موفق‌ترین سازمان نظامی تاریخ قلمداد می‌شود، اما با توجه به تصمیم ایالات متحده آمریکا مبنی بر کنار گذاشتن چارچوب چند جانبه امنیتی که در آن متحدان خود را به سواری مجانی متهم می‌کند و همچنین انتقاد رهبران کشورهای مهم اروپایی مبنی بر مرگ مغزی سازمان ناتو و ناکارآمدی آن، انتظار یک جهان بدون ناتو چندان هم دور از تصور نیست.

این کارشناس مسائل اروپا اضافه کرد: دلایل زیادی برای وقوع این سناریو وجود دارد، دولت فعلی ایالات متحده آمریکا انعقاد یک سری معاملات دفاعی دو جانبه را که تضمین‌های امنیتی دو جانبه را به ترتیبات اقتصادی و تجاری اولویت می دهد نظیر پیشنهادی که آینده تجارت و امنیت تجاری ایالات متحده و انگلیس پسا برگزیت پیوند می‌دهد، به معاملات چندجانبه ترجیح می‌دهد.

سروستانی گفت: پیشنهاد اخیر کشور لهستان مبنی بر حضور نظامی دائمی آمریکا در لهستان موسم به “فورت ترامپ” یا “دژ ترامپ” و توافقنامه دفاعی میان ایالات متحده و مجارستان به منظور تسهیل استقرار نیروهای آمریکا در خاک مجارستان امضا شده است، نمونه‌های بداهه‌ای از کم اهمیتی و بی‌اعتمادی کشورهای عضو به ناتو است.

وی ادامه داد: بدیهی است با ادامه این روند شاهد تغییر هندسه و معماری امنیتی کشورهای عضو ناتو و به خصوص قاره اروپا خواهیم بود. کشورهای آلمان و فرانسه تلاش خواهند کرد تا ابتکارات دفاعی و همکاری‌های صنعتی اروپا را تقویت و هر چه بیشتر اعضای فعلی اتحادیه اروپا را برای پیوستن به آن جذب کنند.

ناهمگن شدن منظره امنیتی اروپا

کارشناس مسائل اروپا گفت: انگلیس پسا برگزیت تلاش می‌کند تا تمهیدات دوجانبه مشابه ایالات متحده را با کشورهای مهم جهان منعقد کند، همکاری کشورهای نوردیک به ناچار تقویت می‌شود، مفهوم راهبردی لهستانی بین دریاها (Polish Inter-Marum) که شامل کشورهای بین دریای بالتیک و دریای سیاه می‌شود، می‌تواند به چارچوبی برای همکاری کشورهای اروپایی و به خصوص آلمان با روسیه در یک ترتیبات امنیتی رسمی تبدیل شود.

سروستانی گفت: نتیجه این سناریو ناهمگن شدن منظره امنیتی اروپاست به نحوی که مرکز و حاشیه اروپا در برابر قدرت طلبی روزافزون روسیه و چین ضعیف تر می‌شوند. آینده پایگاه اینجرلیک ترکیه در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد و این کشور به منظور کاهش مخاطرات امنیتی و اقتصادی خود به روابط نزدیک‌تر با روسیه و چین وسوسه می‌شوند، منطقه بالکان غربی دوباره وارد منطق رقابت بزرگ می‌شود و پیامدهای پیچیده‌ای برای سیستم بیعت منطقه‌ای به همراه خواهد داشت.

وی افزود: تاریخ اروپا به خصوص پس از پیمان وستفالیا و شکل‌گیری دولت‌های ملی سرشار از این ملی گرایی‌ها و پیمان‌ها و ترتیبات امنیتی دوجانبه‌ای است که پیامدهای فاجعه باری را برای این کشورها رقم زده است. ایالات متحده آمریکا نیز در این سناریو در برابر آینده اتحاد چین و روسیه و حتی یک توافق امنیتی پان اروپایی تضعیف خواهد شد.

صبر و انتظار اعضای ناتو برای پایان دوره ترامپ

این کارشناس مسائل اروپا ادامه داد: اما محتمل‌ترین سناریو برای آینده ناتو تداوم وضعیت فعلی و سیاست خرید زمان و صبر و انتظار تا تغییر دولت فعلی ایالات متحده آمریکاست. بسیاری از اعضای ناتو امیدوارند که فشارهای دموکراتیک کنگره روی دونالد ترامپ به رفتارهای مخرب وی در سیاست خارجی و تعهدات چندجانبه این کشور پایان دهد و یا با روی کارآمدن یک رئیس جمهور دموکرات این روند کنونی واگرایی در میان اعضای ناتو متوقف شود.

سروستانی گفت: با تداوم روند فعلی به احتمال زیاد کشورهای اروپایی عضو ناتو در نشست آینده به منظور کاهش انتقادات ترامپ تعهدنامه ولز 2014 را که بر اساس آن متعهد شدند ظرف مدت 10 سال یعنی تا سال 2024، 2 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به امور دفاعی و نظامی اختصاص دهند، اجرا خواهند کرد.

وی افزود: نتیجه این سناریو هم این خواهد بود که ناتو همچنان به امنیتی‌سازی در جبهه جنوبی و شرقی خود و سرمایه گذاری در اقدامات بازدارندگی علیه مواضع تهاجمی روسیه ادامه خواهد داد، اما پاسخ متداول ناتو به اقدامات روسیه در دفاع سایبری، مداخله در فرآیندهای دموکراتیک و استفاده از انرژی به عنوان یک ابزار سیاسی دشوارتر خواهد بود.

چالش‌های اصلی ناتو در جبهه جنوبی

سروستانی گفت: تروریسم و بنیادگرایی همچنان به عنوان چالش اصلی ناتو در جبهه جنوبی باقی خواهد ماند. با خروج ناتو از افغانستان رقابت میان روسیه، پاکستان و چین برای پر کردن این خلاء افزایش خواهد یافت. موضع دوجانبه ترکیه در مورد موضوعات حساس مانند سوریه و روابط با روسیه و ایران نیز احتمالاً ادامه خواهد یافت. تنش‌های بین ایالات متحده و آلمان، فرانسه، روسیه و چین بر سر پرونده تحریم‌های جمهوری اسلامی ایران بر تعداد نااطمینانی‌های راهبردی و خطرات امنیتی در مناطق وسیع دریای سیاه، خزر، مدیترانه شرقی و خلیج فارس خواهد افزود.

این کارشناس مسائل اروپا ادامه داد: همانطور که از شعار نشست آتی سران ناتو با عنوان اتحاد برای آینده بر می‌آید، ناتو برای تضمین امنیت بلند مدت اعضای خود و شکل دادن به نظم نوین جهانی و تضمین صلح و ثبات برای آینده کشورهای عضو با مجموعه گسترده‌ای از بحران‌های نظامی، سیاسی، اقتصادی در روابط فراتر آتلانتیکی مواجه است و این نشست فرصتی برای ارزیابی و ارائه راهبردهای جدید به منظور تطبیق این نهاد با شرایط جدید و افزایش قابلیت‌های آن برای مقابله با تهدیدات روسیه، حملات سایبری، تروریسم، امنیت مرزها، دستکاری داده‌ها، محافظت از زیرساخت‌های مهم و بحران‌های بشردوستانه ناشی از بحران‌های زیست محیطی و تغییرات شدید آب و هوایی و … خواهد بود.

وی گفت: انتخاب نمادین انگلیس با وجود همه بحران‌هایی که این کشور با آن دست و پنجه نرم می‌کند، به این دلیل بود که اولین دفتر مرکزی این پیمان سیاسی و امنیتی در سال 1949 در لندن ایجاد شد؛ همچنین این انتخاب نشانه همبستگی ناتو با انگلیس پسابرگزیت است که قرار است ماه ژانویه سال آینده میلادی به طور کامل از اتحادیه اروپا خارج شود.