شکل سازمانی داعش بر مبنای خلافت و ایجاد دولت اسلامی بنا نهاده شده‌است. بنابراین اگر داعش بخواهد به اندیشه اولیه‌ی خود ملتزم باشد، باید برای استقرار دولت اسلامی آنگونه که مدعی آن است سرزمین داشته باشد زیرا عنصر سرزمین یکی از مولفه‌های برپایی دولت اسلامی مد نظر داعش است. در همین راستا، پژوهشگران درباره اینکه داعش مسیر آینده‌ی خود را چگونه تعیین خواهد کرد گمانه‌زنی‌هایی کرده‌اند. برخی معتقدند داعش به رویکرد القاعده نزدیک خواهد شد و الزاما برای ایفای نقش، سرزمین را ملاک رفتار خود قرار نخواهد داد. برخی دیگر پیش‌بینی می‌کنند که داعش در فضای مجازی به فعالیت خود ادامه و عضوگیری خود را در این فضا انجام خواهد داد و از طریق عملیات‌های تروریستی ناشی از تاکتیک گرگ‌های تنها در جای جای جهان فعالیت خواهد کرد. سناریوی دیگر این است که داعش در کشورهایی که زمینه‌ی رشد دارد، فعالیت‌های نظامی و تبلیغی خود را تقویت خواهد کرد و برای به دست آوردن سرزمین تلاش خواهد کرد[۱].

اینکه دقیقا کدام یک از سناریوهای مذکور مد نظر سران داعش برای ادامه‌ی حیاتشان است مشخص نیست. اما شواهد و قرائن موجود در منطقه نشان می‌دهد که داعش فعالیت‌های خود را در مناطق و کشورهای دیگر از قبیل لیبی، مصر، افغانستان، نیجریه و غیره با جدیت دنبال می‌کند. اینکه داعش در این مناطق در حال فعالیت است، نشان‌دهنده‌ی تلاش این گروه تروریستی برای تجدید قوا و بازپروری نیروهای خود است تا بتواند در کسب سرزمین نیز موفق عمل کند.

این مقاله در صدد بررسی فعالیت‌های داعش در سرزمین‌هایی است که در چند ماه گذشته فعالیت خود را در آن‌ها بیشتر کرده است و امکان دارد بخواهد در این سرزمین‌ها دولتی به مانند آنچه در عراق و سوریه تشکیل داده بود، تشکیل دهد.

به صورت کلی داعش در سرزمین‌هایی قابلیت رشد و نمو خواهد داشت که دارای ویژگی‌هایی باشد. این ویژگی‌ها می‌تواند شامل وجود دیدگاه سلفی در مردم آن سرزمین، وجود دولت شکست خورده، وجود مشکلات اقتصادی و معیشتی فراوان و غیره باشد. علاوه بر این، داعش برای تحریک احساسات و عضوگیری از مستمسک‌هایی چون فقر مردم، ظلم به آنان، ارتداد حاکمان کشورها و… استفاده می‌کند. به همین دلیل محصولات رسانه‌ای داعش عمدتا با مفاهیمی چون شرک، قتال، ارتداد، ظلم حاکمان، فقر مردم و غیره همراه است تا بتواند با استناد به آن‌ها عضوگیری کند[۲]. کشورهای زیر از جمله مواردی هستند که برخی ویژگی‌های مذکور را دارا هستند و داعش توانسته در آن‌ها فعالیت موثر انجام دهد.

افغانستان

هرج و مرج در افغانستان و نیز دولت ضعیف در این کشور فضا را برای حضور داعش مهیا کرده‌است. بنا بر آمار برخی رسانه‌های روسی، حدود ۱۰ هزار جنگجوی داعشی در افغانستان حضور یافته‌اند. این رسانه‌ها اعلام کرده‌اند به علت محدود شدن داعش در عراق و سوریه، اعضای گروه تروریستی داعش به افغانستان فرار کرده‌اند[۳]. در همین راستا خبرگزاری اعماق وابسته به داعش از کشته و زخمی شدن ۱۵۰ عنصر اطلاعاتی افغانستان در کابل به دست نیروهای داعش خبر داد[۴]. از سوی دیگر بیعت شماری از اعضای طالبان با گروه داعش در ولایت سرپل و غور افغانستان نشان‌دهنده این است که داعش روی برخی اعضای طالبان نیز حساب بازکرده است و برای جذب آنان نیز تلاش خواهد کرد.[۵] عملیات‌های تروریستی به اضافه‌ی عضوگیری و نیز بیعت برخی از اعضای طالبان با داعش نشان‌گر تمرکز این گروه برای کسب سرزمین در افغانستان است.

نیجریه

گروه تروریستی بوکوحرام در سال ۲۰۰۲ در مخالفت با آموزش محتوای غربی در مدارس نیجریه تشکیل شد. بوکوحرام در سال ۲۰۱۵ بیعت خود را با داعش اعلام کرد و نام خود را به «ولایت غرب آفریقای دولت اسلامی» تغییر داد. گزارش‌هایی از اختلاف‌های موجود بین بوکوحرام و داعش وجود دارد اما با توجه به بیعت این دو گروه و نیز شباهت تفکر تکفیری در اندیشه و عمل، امکان حضور داعش در نیجریه نیز وجود دارد.

از طرفی بوکوحرام در کشورهای همجوار نیجریه مانند چاد و کامرون نیز عملیات‌هایی انجام می‌دهد. طبق گزارش اندیشکده رند، در این منطقه حدود ۲۰ ملیون نفر زندگی می‌کنند که از این ۲۰ ملیون نفر، حدود ۹ ملیون نفر از آنان در سال ۲۰۱۶ نیازمند کمک‌هایی برای زنده ماندن بوده‌اند. هرچند با مبارزه‌هایی که علیه بوکوحرام شده‌است قسمت‌هایی از منطقه تحت سیطره آنها باز پس گرفته شده است[۶] اما وجود چنین شرایط آشفته‌ای به علاوه‌ی سرزمین‌هایی که تحت تسلط این گروه تروریستی است،  به مثابه‌ی یک زمینه‌ی فراهم تلقی می‌شود که توان فعالیت داعش و هم‌پیمانش  ـ بوکوحرام ـ در آن میسور خواهد بود. (نقشه زیر پراکندگی بوکوحرام در نیجریه را نشان می‌دهد.)

لیبی

داعش نیروگیری خود را در جنوب و مرکز لیبی آغاز کرده است. چنین سیاستی در شهرهایی امکان اعمال یافته است که درگیری‌های قبیله‌ای وجود دارد و فقر در درون آن گسترده شده‌است. این گروه که در سال ۲۰۱۶ نیز مناطقی از این کشور را به تصرف خود درآورده بود تلاش می‌کند دوباره سیطره وسیع سرزمینی خود را به دست بیاورد. داعش هرگاه نتواند بر منطقه‌ی وسیعی در لیبی سیطره پیدا کند، بر نهادهای قدرت رقیب هجوم می‌آورد. این سیاست تا حدودی برای پیشبرد راهبرد داعش کارآمد بوده است[۸]. شبکه العربیه در گزارشی درباره حضور داعش در لیبی اشاره کرده‌است که این گروه با سرقت بانک‌ها و نیز گروگان گرفتن کارمندان بودجه خود را تامین می‌کند. در این گزارش ذکر شده‌است که از ملیت‌های تونسی، مصری و سودانی به این گروه در لیبی پیوسته‌اند. این افراد در شهر «صبراته» آموزش می‌بینند و سپس آماده جنگ می‌شوند[۹]. (نقشه‌ی زیر پراکندگی داعش در لیبی را با رنگ سیاه نشان می‌دهد.)

(نقشه شماره ۲: پراکندگی داعش در لیبی[۱۰])

مصر

حضور داعش با عنوان «ولایه سینا» در صحرای سینای مصر و نیز قوت گرفتن فعالیت‌های آن پس از فتح البوکمال در سوریه و نیز تصاویری که از سوی این گروه مبنی بر آموزش اعضای خود برای جنگیدین در این منطقه منتشر شد، دال بر سرمایه‌گذاری داعش بر شمال مصر است. به عنوان مثال حمله‌ی تروریستی داعش به نمازگزاران در مصر بالغ بر ۳۵۰ کشته و ۱۵۰ زخمی بر جای گذاشت که آن را بزرگترین حمله‌ی تروریستی در تاریخ مصر عنوان کرده‌اند.[۱۱] هرچند تعداد جنگجویان داعش در شمال سینا را ۱۵۰۰ نفر تخمین زده‌اند و این عدد بزرگ به نظر نمی‌رسد اما باید نگران عضوگیری داعش در مصر و همراه ساختن افرادی که گرایش‌های سلفی دارند بود.

دیگر کشورها

داعش در کشورهایی نظیر فیلیپین، پاکستان، تونس، اندونزی، و غیره نیز فعالیت‌هایی داشته است. اما آن فعالیت‌ها یا به گستردگی فعالیت در کشورهایی که به طور مستقل در بالا مورد بررسی قرار گرفت، نبوده است یا اینکه داعش به صورت وسیع سرمایه‌گذاری کرده است اما دولت آن کشور توانسته داعش را سرکوب کند. به عنوان نمونه داعش در فیلیپین توانست شهر ماراوی را به کنترل خود درآورد اما نیروهای امنیتی این کشور داعش را سرکوب کردند و شهر را پس گرفتند.

مشکلات پیش روی داعش برای کسب سرزمین

داعش در کسب قدرت در برخی از کشورهای مذکور نسبتا موفق عمل کرده‌است اما از طرفی با چند مشکل مواجه است. اولا دولت‌های این کشورها با داعش مبارزه می‌کنند لذا عمدتا سرزمین‌هایی که کسب می‌کند متزلزل و تثبیت نشده هستند. ثانیا داعش برای نفوذ در سرزمین‌ها بعضا دارای رقیبانی از جنس خود است که توان مانور را از داعش می‌گیرند به عنوان مثال در افغانستان برخی گروه‌های طالبان، برای داعش رقیب محسوب می‌شوند. یا در لیبی گروه‌هایی مانند انصارالشریعه با داعش هم‌راستا نیستند. ثالثا با شکست‌هایی که داعش متحمل شده‌است بخشی از نیروهای او تحلیل رفته‌اند و یا از امیدشان برای مبارزه کاسته شده است. رابعا در برخی موارد با عدم پذیرش مردمی آن سرزمین مواجه می‌شود که تحمیل قوانین آنان را نمی‌پذیرند و کار را برای آنان دشوار می‌کنند.

نتیجه‌گیری

داعش برای حفظ اندیشه خلافت، تلاش می‌کند سرزمین به دست آورد تا با اجرای قوانین مد نظرش، بتواند خود را دولت اسلامی در آن سرزمین بنامد. با این توضیح، داعش سعی کرده تا با استفاده از مولفه‌هایی که در یک منطقه نظیر درگیری داخلی، ناامنی، وجود دولت شکست خورده، فقر و غیره وجود دارد، استفاده کند و خلافت خود را به آن مناطق انتقال دهد. در این راستا کشورهایی مانند افغانستان، لیبی، نیجریه، مصر و در صورت امکان عراق و سوریه هدف داعش برای بازیابی سرزمین هستند.

منابع:

[۱] حسن محسنی، «ایران و جهان در عصر پساداعش، ضرورت رصد تحولات و هوشیاری راهبردی»، ماهنامه آینده پژوهی راهبردی، آذر ۹۶، شماره ۵

[۲] رجوع کنید به تولیدات رسانه‌ای داعش با عناوین «تصیدوهم ایها الموحدون» و «ولایه کشمیر» و «حدثنی ابی» و …

[۳] پارس تودی، «واکنش وزارت دفاع افغانستان به اظهارات نماینده پوتین»، ۴/۱۰/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://parstoday.com/dari/news/afghanistan-i60367

[۴] خبرگزاری اعماق، «انغماسیان یوقعان ۱۵۰ عنصرا من الاستخبارات الافغانیه بین قتیل و جریح فی کابل»، ۱۸/۱۲/۲۰۱۷، قابل بازیابی در:

https://newsagnn.org/2017/12/18/%D8%A7%D9%86%D8%BA%D9%85%D8%A7%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D9%86%D9%8A%D9%88%D9%82%D8%B9%D8%A7%D9%86150%D8%B9%D9%86%D8%B5%D8%B1%D8%A7%D9%85%D9%86%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%A7/

[۵] سایت تحریر، «افغانستان باتلاق یا دارالهجره»، ۱۳/۹/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://www.tahrear.com/fa/article/357

[۶] rand corporation, rolling back the Islamic state, 2017, p 20

[۷] The telegraph, Boko Haram is now a mini-Islamic State with its own territory, 24/12/2017, available at:

  http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/africaandindianocean/nigeria/11337722/

[۸] المانیتور، «داعش یستغل الانقسام السیاسی فی لیبیا، خلال تراجعه»، ۲۱/۱۲/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

www.almonitor.com/cms/render/live/ar/sites/almonitor/contents/articles/originals/2017/12/libyaislamic-state-attacks-rival-parties.html

[۹] العربیه، «الکشف عن حقائق جدیده حول تنظیم داعش فی لیبیا»، ۲۸/ ۹/۲۰۱۷، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://ara.tv/mcf8z

[۱۰] Lydia sizer, Libya’s terrorism challenge, middle east institute , October 2017

[۱۱] یوسف شفیعی، «جولانگاه‌های جدید داعش»، دبیرخانه کنگره جهانی مقابله با جریان‌های افراطی و تکفیری، ۲۰/۹/۱۳۹۶، قابل بازیابی در پیوند زیر:

http://makhaterltakfir.com/fa/Article/View/4091/