برسام محمدی – کارشناس مسائل منطقه

ژنرال مظلوم عبدی، فرمانده نیروهای دموکراتیک کرد که در سال 2019 نقش مؤثری در شکست داعش در سوریه داشت، اخیراً در اظهارنظری تأکید کرده است: «فعالیت‌های داعش به شدت افزایش یافته و خطر احیای مجدد آن دو برابر شده است. آن‌ها اکنون از توانمندی‌ها و فرصت‌های بیشتری برخوردارند». این اظهارات در حالی مطرح می‌شود که در هفته‌های گذشته و بعد از سقوط دولت بشار اسد، داعش موفق به تصرف بخشی از تسلیحات و مهمات به جا مانده از ارتش سوریه شده است.

برخی منابع اطلاعاتی هم گزارش داده‌اند که تعدادی از عناصر تروریستی داعش با حمایت و هماهنگی آمریکا در قالب گروه‌های کوچک ۳ تا ۴ نفره مجهز به خودرو‌های جدید، سلاح مدرن و پرچم نیرو‌های آمریکایی از سوریه وارد منطقه صحرا «وادی حوران» واقع در غرب الانبار شده‌اند.

نکته قابل تأمل اینکه نیروهای آمریکایی برای جلوگیری از هرگونه پرواز هواپیما‌های عراقی یا حمله هوایی، سرویس جی‌پی‌اس حریم هوایی مسیر انتقال و استقرار عناصر داعشی را در منطقه وادی حوران غیرفعال کرده‌اند.

این اتفاقات درحالی رخ می‌دهد که در هفته‌های گذشته، وزیر خارجه عراق هم در گفتگو با معاون وزیر خارجه انگلیس درباره خطر فرار داعش از «اردوگاه الهول» هشدار داده و تأکید کرده است: «داعش در حال سازماندهی مجدد است و با دستیابی به سلاح‌های جدید، تهدیدی جدی برای امنیت منطقه محسوب می‌شود». الهول «بزرگ‌ترین» اردوگاه زنان، کودکان و مردان عضو داعش در سوریه و عراق به‌شمار می‌رود.

در حال حاضر حدود 11 هزار نفر از اعضای داعش در مناطق کردی سوریه زندانی هستند. خانواده‌های زندانیان داعشی هم که حدود 50 هزار نفر می‌شوند در اردوگاه الهول زندگی می‌کنند.

تجربه پیدایش گروه‌های تروریستی نشان می‌دهد، داعش متأثر از دو دسته عوامل «داخلی» و «خارجی» می‌تواند احیا شود: نخست، ضعف دولت‌های مرکزی در سوریه و عراق در مناطق دور افتاده، اختلافات فرقه‌ای و مذهبی، فساد و بیکاری، مشکلات اقتصادی و نارضایتی مردم که جزو عوامل داخلی است. دوم، نقش عوامل خارجی به ویژه کشورها و بازیگرانی که از گروه‌های تروریستی به عنوان «ابزاری» برای تأمین منافع منطقه‌ای و بین‌المللی بهره می‌برند.

در حال حاضر، داعش بنا به دلایل متعدد از جمله فقدان منابع مالی، نداشتن امکانات و زیرساخت‌های لازم و کافی، مخالفت افکار عمومی با آن‌ها، نداشتن پایگاه مردمی و … به تنهایی قادر به قدرت‌یابی مجدد و تکمیل نیروهای خود نیست، مگر اینکه عوامل خارجی، روند احیای آن در سوریه و عراق را «تسهیل» کنند که قرائن موجود چنین مسأله‌ای را نشان می‌دهد.

بنابراین آنچه که در مورد تحولات اخیر منطقه از جمله در سوریه و عراق مورد توجه است، نقش عوامل خارجی به ویژه دولت آمریکا و رژیم صهیونیستی در «احیای احتمالی داعش» است که تهدیدات مهمی را پیش‌روی امنیت و ثبات کل منطقه قرار داده است.

داعش و سایر گروه‌های تروریستی اساساً یک «ابزار» آمریکایی و صهیونیستی برای «تأمین» منافع نظامی، امنیتی، سیاسی و … به شمار می‌روند. داعش در طول سال‌های موجودیت و فعالیت میدانی خود در عراق و سوریه که بخش بزرگی از خاک دو کشور را اشغال کرده بود و دسترسی آسانی به منافع آمریکا و رژیم داشت، حتی یک تیر هم به سمت سرزمین‌های اشغالی شلیک نکرد و مراکز اقتصادی و نظامی آمریکا در منطقه را به طور جدی هدف قرار نداد.

چیزی که امروز در سوریه و عراق با عنوان «هسته‌های خاموش» یا «بقایای داعش» وجود دارد، در حقیقت «سرمایه‌های آمریکا» برای روز مبادا هستند که به شکل «محدود» و «کنترل‌شده» حفظ شده‌اند. آمریکایی‌ها هرگز اجازه نمی‌دهند ابزاری که خود طراح و به وجود آورنده آن بودند و در خدمت منافع ملی‌شان بوده به طور کامل از بین برود.

پیگیری و پیشبرد منافع آمریکا و رژیم صهیونیستی در فضای ترور و ناامنی و آشوب، «آسان‌تر» و «کم‌هزینه‌تر» از پیشبرد آن در شرایط عادی و باثبات است. تروریسم تکفیری که اشکال و عناوین گوناگون دارند، یکی از اصلی‌ترین ابزارهای آمریکا در منطقه است که در «مواقع مقتضی» از آن بهره برده است.

اگرچه سقوط دولت بشار اسد فرصت منحصربفردی برای پیشبرد منافع آمریکا و رژیم صهیونیستی در این کشور و منطقه به وجود آورده است، اما تعدد بازیگران در سوریه که بعضاً منافع متضاد با آمریکا دارند و همچنین وجود موانع و حساسیت‌های منطقه‌ای و افکار عمومی، بهره‌برداری از فرصت‌های موجود را با «چالش‌های جدی» مواجه خواهد ساخت.

در عین حال، احیای مجدد داعش می‌تواند روند بهره‌برداری آمریکا و رژیم صهیونیستی از تحولات اخیر در سوریه را تسهیل نموده و به آن سرعت بخشد. به ویژه اینکه جامعه بین‌الملل هم فعلاً بر جنگ غزه و فلسطین و اوکراین تمرکز دارد و داعش چندان مورد توجه نیست.

با توجه به اینکه قدرت‌یابی مجدد داعش، خطرات جدی برای امنیت و ثبات کل منطقه دارد، کنار نهادن اختلافات سیاسی درون منطقه‌ای و تقویت دولت‌های ملی و همچنین جریان‌ها و عناصر ضدتروریستی، از راهکارهای مهمی است که برای «خنثی نمودن» سیاست احیای داعش باید مورد اهتمام کشورهای منطقه قرار بگیرد.

بر اثر مداخلات گسترده آمریکا و رژیم صهیونیستی و رفتارهای تهاجمی‌شان که در سوریه موجب سقوط نظام سیاسی شد، شرایط کنونی منطقه حساس و مملو از تهدیدهای امنیتی است. آمریکا با استفاده از ابزارهایی که در اختیار دارد از جمله «فعال‌سازی» بقایای داعش، به شکل دیگری به دنبال تکرار احتمالی سناریوی سوریه در عراق است. اصرار دولت آمریکا مبنی بر انحلال حشدالشعبی در این چهارچوب قابل ارزیابی است. آمریکا می‌داند که با وجود نیروهای حشدالشعبی، روند تأمین منافع این کشور در عراق همچنان با موانع جدی مواجه است.

حشدالشعبی در عراق و سایر جریان‌های مردمی در بقیه کشورهای عربی و اسلامی، عناصر اقتدار و امنیت ملی این کشورها در مقابل زیاده‌خواهی آمریکا و رژیم صهیونیستی هستند. بنابراین دولت‌ها نه فقط برای مقابله با تهدیدات عناصر تروریستی و تکفیری بلکه برای «تضمین» امنیت ملی خود، تحت هر شرایطی نباید زیر بار برچیدن یا تحدید فعالیت منابع و عوامل انسانی امنیت‌ساز و اقتدارآفرین خود بروند.