سیامک کاکایی/ کارشناس مسائل ترکیه

این عبارت بیانگر سیاست یا رویکردی است که سال‌ها پیش از این ترکیه از آن با عنوان “سیاست نگاه به شرق” نام برده بود؛ مفهومی که پس از سرخوردگی ترکیه در قبال اتحادیه اروپا و همچنین سردی آمریکا در مناسبات با ترکیه بیشتر معنا پیدا کرد و هدف از آن گرایش جدید آنکارا و تصمیم این کشور برای یافتن دوستان دیگر در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی است. در این چارچوب خیلی از کارشناسان معتقد هستند که روابط ترکیه با روسیه یا سامان یافتن این روابط، نمادی از نگاه ترکیه به شرق است و در عین حال ترکیه تلاش کرده که مناسبات خود را با کشورهای دیگر منطقه چون ایران و کشورهای حوزه جنوب و جنوب شرق آسیا مانند پاکستان، هند و چین گسترش دهد.

اکنون با افزایش کشمکش‌های سیاسی و اقتصادی بین ترکیه و آمریکا مجددا بحث نگاه به شرق ترکیه توجه ناظران را به خود جلب کرده و پرسش اساسی آن است که آیا آنکارا می‌تواند رویکرد جدید و یا تغییراتی در سیاست خارجی خود یا در ائتلاف‌های خود با کشورهای غربی ایجاد کند؟

باید توجه داشت که ترکیه، هم متحد استراتژیک آمریکا و هم همپیمان کشورهای اروپایی در پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است. این مسئله پس از جنگ جهانی دوم تاکنون سبب شده که ترکیه سیاست ائتلاف با غرب را به عنوان مهمترین جهت‌گیری سیاست خارجی خود اتخاذ کند. در حال حاضر اقدامات واشنگتن و در تنگنا قرار دادن ترکیه موجب ترک برداشتن این نوع جهت‌گیری شده است. به موازات آن باید بی‌اعتنایی اتحادیه اروپا به درخواست چندین دهه‌ای ترکیه برای پیوستن به بلوک کشورهای اروپایی را نیز مدنظر قرار داد.

از این موضوعات چنین برداشت می‌شود که نوعی دلخوری در مواضع ترکیه نسبت به آمریکا و اروپا یا به عبارت دقیق‌تر متحدان غربی آنکارا به وجود آمده است. اما اگر به نقش اقدامات سخت‌گیرانه آمریکا علیه ترکیه و تاثیر آن بر کاهش ارزش لیر توجه کنیم، بی معنا نیست که گفته شود رفتار واشنگتن موجب تلاطم در بازار مالی ترکیه شده است و این مسئله، نگرانی جدی ترکیه را نسبت به تاثیرپذیری بازار ارز این کشور در آینده در قبال چنین اقدامات سختگیرانه‌ای افزایش داده است. اما در مقابل، اردوغان کوشیده است با مطرح کردن پارامترهای جدیدی چون خواست آنکارا برای تقویت روابط با کشورهایی مانند روسیه، ایران و … و همچنین استفاده از ارزهای دیگر و حتی ارزهای دوجانبه با کشورها در معاملات اقتصادی آینده خود، آمریکا را به چالش بکشاند. در نگاه واقع‌گرایانه، این نکته قابل تامل است که ژئوپلیتیک ترکیه برای آمریکا و کشورهای اروپایی مهم و حیاتی است و آنها نمی‌خواهند که این کشور را که متحد نظامی آنها است از دست بدهند. چرا که شکاف عمیق در روابط واشنگتن-آنکارا موجب تغییرات در سیاست آمریکا در خاورمیانه خواهد شد که این مسئله ممکن است برای واشنگتن پرهزینه باشد.

این در حالی است که به نظر می‌رسد دونالد ترامپ در پی آن است تا با اعمال فشار بیشتر بر ترکیه، دولت آنکارا را به پذیرش خواسته‌های واشنگتن هم در خصوص استرداد کشیش آمریکایی و هم در مسائل منطقه‌ای دیگر مانند همراهی ترکیه با آمریکا در اعمال تحریم علیه ایران وادار نماید.

اما از نگاه دیگر، ترکیه تلاش دارد در این گذرگاه، نشانه‌هایی از استقلال سیاسی خود را به نمایش بگذارد تا برداشت‌های سالیان گذشته نسبت به آن که ترکیه یکی از مجریان سیاست‌های آمریکا است را تغییر دهد. به همین دلیل نیز ظرفیت‌هایی برای ترکیه به منظور بهره‌گیری از توانمندی‌های منطقه‌ای مانند تقویت روابط با روسیه، ایران و کشورهای جنوب و جنوب غرب آسیا وجود دارد. اما در این بین  شاید اردوغان این نگرانی را داشته باشد که بریدن یکباره از آمریکا به تلاطم بیشتر اوضاع اقتصادی این کشور در زمینه‌های سرمایه‌گذاری و تجاری منجر شود. در این راستا احتمالا اردوغان به دنبال اتخاذ راه میانه برای برون‌رفت از این تنش است؛ راهی که در نتیجه آن برگه‌های وی سوخت نشود.

به خصوص که در نگاه ترکیه به سیاست‌های ترامپ، نوعی “دودلی و بی‌اعتمادی” وجود دارد و آنکارا نسبت به سیاست ایالات متحده در سوریه، همسایه دیوار به دیوار ترکیه و تقابل آن با نگرش آنکارا در این زمینه نگرانی جدی دارد. در کنار این مسئله به نظر می‌رسد اردوغان با سنجش رفتار بین‌المللی ترامپ می‌کوشد ابزارهای تاثیرگذاری خود را با هدف کاهش فشارهای آمریکا شناسایی و بکار گیرد تا موازنه‌ای در رفتار با آمریکا و متحدان غربی خود به دست آورد. اما در نهایت از حاصل این کشمکش‌ها چنین به نظر می‌رسد که زمان “بازنگری در سیاست‌های غرب‌گرایانه” ترکیه فرا رسیده است.