هر چند تحرکات و فعالیت‌های چند ماه اخیر ایران و عربستان برای بازگشایی سفارت خانه ها، همکاری در مسأله حج و بهبود روابط با سایر کشورهای منطقه (عربستان با سوریه و ایران با مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس) تا حدی پیامدهای زود هنگام این آشتی را مشخص ساخته، اما سؤال کلیدی میزان پایداری این آشتی سیاسی است و اینکه آیا دربردارنده تأثیرات و پیامدهای راهبردی نیز هست؟

برای درک و تحلیل این مسأله، ابتدا باید نیت و هدف دو طرف از کنار گذاشتن اختلافات و بهبود و توسعه را دریافت. از سوی ایران باید گفت آشتی و توسعه روابط با عربستان علی الاصول به منظور دستیابی به اهداف و منافع زیر دنبال شده است:

– کاهش تنش‌های منطقه ای و بهبود روابط با همسایگان به ویژه اعراب خلیج فارس؛

– جلوگیری از شکل گیری یک جبهه جدید عربی- غربی- عبری علیه ایران؛

– ایجاد یک تحول اساسی در سیاست خارجی برای کاهش برخی مشکلات اقتصادی- اجتماعی داخلی؛

– تلاش برای کاهش تاثیر تحریم‌ها با دسترسی به منابع مالی کشورهای خلیج‌فارس؛

– جلوگیری از دامن زدن وتشدید ایران هراسی و در نتیجه بهبود فضای رسانه ای؛

– جلوگیری از همگرایی بیشتر اعراب خلیج فارس با رژیم اسرائیل و توسعه پیمان ابراهیم؛

– بازگرداندن مسأله فلسطین به مرکز توجه جهان اسلام؛

– بازداشتن عربستان از حمایت از گروه‌های جدایی‌طلب و دیگر مخالفان ایران.

در مقابل عربستان سعودی نیز اهداف و منافع متعددی را به شرح زیر در پایان دادن به دشمنی با جمهوری اسلامی ایران و جنگ های نیابتی مد نظر داشته است:

– پایان دادن به چالشها و رقابتهای پرهزینه با ایران به منظور تمرکز بر راهبرد تبدیل عربستان به مرکزیت اقتصادی- گردشگری در منطقه؛

– پیش دستی و کسب آمادگی برای شرایط بعد از توافق احتمالی دولت بایدن با ایران و بازگشت آمریکا به برجام؛

– نمایش قدرت و استقلال عربستان در عرصه سیاست خارجی و تحریک دولت آمریکا به مماشات بیشتر در برابر این کشور؛

– متقاعد کردن دولت آمریکا برای حفظ حضور نسبی در خلیج فارس از طریق ایجاد نگرانی در خصوص جایگزینی احتمالی این کشور با چین؛

– افزایش حضور و نفوذ در سوریه و در صورت امکان جلوگیری از افتادن کامل این کشور عربی در دامن ایران و جبهه مقاومت؛

– مهار و کنترل اقدامات  احتمالی گروه‌های شیعه طرفدار ایران علیه منافع عربستان در کشورهای مختلف منطقه؛

– فراهم کردن زمینه های توافق با حوثی های مورد حمایت ایران به منظور پایان دادن به جنگ نیابتی ویرانگر و پرهزینه در یمن که بودجه و اعتبار بین المللی عربستان را تحت تاثیر قرار داده است؛

– جلوگیری از تکرار حوادثی همچون حملات موشکی حوثی ها به تاسیسات نفتی عربستان (آرامکو) که منجر به توقف نیمی از تولید نفت خام این کشورشد.

بر این اساس با توجه به جایگاه کلیدی عربستان و ایران در منطقه غرب آسیا و منافع متقابل طرفین در بهبود و توسعه روابط، انتظار می رود چنانکه دو طرف روند عادی سازی و بهبود روابط را با موفقیت مدیریت کنند و پیش ببرند، به زودی شاهد حل و فصل مشکلات مزمن در منطقه از جمله بحران سیاسی – اقتصادی لبنان، جنگ یمن و مشکلات حاکمیتی در سوریه خواهیم بود.

از سوی دیگر آشتی سیاسی ایران و عربستان دارای پیامدهای بین المللی نیز بوده و خواهد بود؛ در ماجرای بهبود روابط ایران و عربستان، چین برنده قاطع صلح سازی در خاورمیانه شد و اعتبار جهانی کسب کرد، در نتیجه نه تنها پایه قدرت نرم افزاری چین تقویت شد، بلکه مشکلات سخت افزاری آن در تأمین انرژی امن و مداوم برای صنایع پیشرو و قدرتمند خود نیز تقویت شد.

از سوی دیگر و همراستا با رویکرد مثبت آمریکا به بهبود روابط ایران با عربستان، تمرکز این کشور و نیز کشورهای اروپایی،  بر مشکلات داخلی ایران، همراهی با گروه‌ها و جریان‌های مخالف و پیشبرد پروژه تضعیف و یا به اصطلاح براندازی در ایران به سمت مسائل منطقه ای معطوف شد. مقابله و برخورد با گروه ترویستی منافقین در آلبانی با اطلاع و حمایت امریکا و کشورهای مهم اروپایی از نمودهای بارز این امر هستند.

همچنین، متعاقب آشتی سیاسی ایران و عربستان، فضا سازی رسانه ای منفی علیه جمهوری اسلامی ایران نیز تا حدودی کاهش پیدا کرد و با ترک برداشتن سیاست  به اصطلاح منزوی سازی ایران، تابوی توسعه روابط با جمهوری اسلامی ایران نیز شکسته شد؛ در این راستا جایگاه کلیدی عربستان در جهان عرب و بین کشورهای اسلامی و استقبال این کشور از بهبود روابط با ایران، چراغ سبزی برای سایر کشورهای عربی از جمله مصر بود تا به بهبود روابط خود با ایران بپردازند؛ روندی که می تواند به توسعه روابط ایران با کشورهای اثرگذار آفریقایی نیز کمک کند.

با این وجود، برخی از چالش‌ها و اختلافات کلیدی ایران و عربستان همچنان پابرجاست و چنانکه تدبیری برای مواجهه با آنها اندیشیده نشود، می توانند در بلند مدت به روابط دو طرف لطمه وارد کنند.

مهمترین مسأله نیز «عادی سازی روابط کشورهای عربی با رژیم اسرائیل» است؛ هر چند عربستان تاکنون از پیوستن به پیمان ابراهیم و عادی سازی رسمی روابط با اسرائیل اجتناب کرده، اما در عین حال، کوشیده است چشم انداز عادی سازی احتمالی روابط با این رژیم را باز نگه دارد.

یکی از پیش شرط‌های ریاض برای عادی‌سازی روابط با رژیم اسرائیل، دستیابی به فناوری سوخت هسته‌ای از  طریق دولت آمریکا بوده  است. سعودی ها همچنین به دنبال دستیابی به صنعت موشکی و هواپیماهای بدون سرنشین برای رقابت با ایران و قابلیت غنی سازی اورانیوم برای ایجاد تعادل در برابر ایران و رژیم اسرائیل هستند.

بر این اساس می توان روی دیگر سکه بهبود روابط عربستان با ایران را نیز دید؛ ریاض کوشیده است با نزدیکی به دشمن آمریکا در منطقه (ایران) برای عادی سازی احتمالی روابط با رژیم اسرائیل بهای بالاتری را از امریکا طلب کند و همزمان امتیازات بیشتری نیز از رژیم اسرائیل بگیرد.

همچنین رهبری عربستان سعودی با موافقت با میانجیگری چین سعی کرده از روابط مثبت چین با ایران به نفع خود استفاده کند و پیامی را به کاخ سفید برساند. بر این اساس یکی از نگرانی‌های جدی در آینده نزدیک، موافقت احتمالی رژیم اسرائیل با تاکیدات احتمالی و غیر قابل پذیرش عربستان و توسعه همگرایی امنیتی، اطلاعاتی و نظامی بین عربستان با آمریکا و رژیم اسرائیل خواهد بود. درخواست‌های عربستان برای مهار جبهه مقاومت توسط ایران نیز از دیگر چالش‌های جدی در روابط طرفین است.

در چنین شرایطی به نظر می رسد مؤثرترین راهکارهایی که می توانند روابط رسمی و سیاسی ایران و عربستان را به یک رابطه راهبردی با اثرات پایدار و طولانی مدت تبدیل کنند، تمرکز بر نقاط مشترک و پرهیز دو طرف از پررنگ کردن اختلافات، تسری این روابط به سطوح نخبگانی، اجتماعی و مردمی برای ایجاد گفتمان و هنجارهای مشترک و همچنین توسعه همکاری‌ها و سرمایه گذاری‌های مشترک اقتصادی است؛ به گونه ای که منافع طرفین در حفظ و تقویت رابطه تعریف شود.