واکنش‌ اتحادیه اروپا به اقدام بلاروس

رهبران اروپایی در واکنش به اقدام بلاروس برای بازگرداندن این هواپیما، ضمن محکوم کردن آن اعلام کرده‌اند که تحریم‌های جدیدی وضع خواهند کرد و اگر چنانچه لوکاشنکو از سیاست‌های خود عقب‌نشینی نکند، تحریم‌های بیشتری اعمال خواهد شد و این سرآغاز چرخه طولانی‌مدت تحریم‌ها خواهد بود. شورای اروپایی نیز در نشست خود به‌شدت اقدام دولت بلاروس را محکوم کرده، خواستار آزادی رومان پروتاسویچ و انجام تحقیقات مستقل دراین‌باره شده است. کمیسیون اروپا هم با اعلام این خبر که کمک سه میلیارد یورویی به بلاروس زمانی انجام خواهد شد که گذار به‌سوی دموکراسی اتفاق بیفتد، به‌نوعی خواستار تغییر رژیم در این کشور شده است. هایکو ماس وزیر خارجه آلمان هم اعلام کرده است که تحریم‌ها باید کارآمد باشد و بخش‌های تجاری بلاروس را که برای اقتصاد این کشور مهم هستند، نشانه بگیرد و همچنین می‌بایست مانع انتشار اوراق قرضه دولتی از سوی بلاروس شد؛ زیرا رفتار لوکاشنکو قابل پیش‌بینی نیست.

تحریم؛ ابزار موردعلاقه غرب در سال‌های اخیر

در سال‌های اخیر اِعمال تحریم‌های اقتصادی به ابزار موردعلاقه بسیاری از سیاستمداران غربی تبدیل شده است که شامل ممنوعیت و یا ایجاد ممنوعیتِ تجارت با یک کشور و یا تحریم افراد و نهادهای مختلف می‌شود. در مورد بلاروس، کشورهای اروپایی و آمریکا تحریم‌های مختلفی را در بیست‌وهفت سال زمامداری لوکاشنکو وضع کرده‌اند. به‌عنوان‌مثال، اتحادیه اروپا در سال 2004 و پس از ناپدید شدن برخی مخالفین، یک روزنامه‌نگار و یک تاجر بلاروس،‌ تحریم‌های تسلیحاتی بر ضد مینسک وضع کرد. هرچند در سال 2016 و پس از بهبود روابط دو طرف، بیشترِ این تحریم‌ها لغو شد. بااین‌حال، پس از انتخابات ریاست جمهوری 2020 و شکل‌گیری اعتراض‌های گسترده و البته سرکوب آن، اتحادیه اروپا تحریم‌های بیشتری را وضع کرد و 88 فرد و هفت نهاد تحریم شدند. افزون بر ممنوعیت استفاده هواپیماهای بلاروس از حریم هوایی اتحادیه اروپا و همچنین عدم عبور هواپیماهای اروپایی از آسمان بلاروس، تحریم‌های اقتصادی جدیدی نیز اعمال خواهد شد. مسدود کردن دارایی‌ها و ممنوعیت صدور روادید برای بیش از هشتاد مقام بلاروس ازجمله لوکاشنکو و پسر او به اتهام سرکوب معترضان به نتایج انتخابات اوت سال قبل، ازجمله اقدام‌های اتحادیه اروپا خواهد بود. در هفته پیش از اعمال تحریم‌های هوایی، 3300 پرواز بر فراز خاک بلاروس انجام‌شده است که 66 پرواز در این کشور فرود آمده است. درآمد روزانه بلاروس از این پروازها تا هفتاد هزار یورو است. اگرچه این عدد، قابل‌توجه است، اما درنهایت نمی‌تواند تأثیر شگرفی بر اقتصاد بلاروس بر جای بگذارد. بایدن رئیس‌جمهور آمریکا هم اعلام کرده است که در حال بررسی گزینه‌های مناسب با هماهنگی با اتحادیه اروپا است تا بلاروس پاسخگوی اقدام‌های خود باشد. واشنگتن همچنین انجام معامله با 9 شرکت مهم نفتی و پتروشیمی را ممنوع و 109 مقام این کشور را تحریم کرده است.

واکنش بلاروس و روسیه به تحریم‌های اتحادیه اروپا

واکنش دولت بلاروس به تحریم‌های اتحادیه اروپا، تهدید به‌تلافی و اقدام متقابل بوده است. به‌عنوان‌مثال، لوکاشنکو پیش از دیدار با ولادیمیر پوتین در سوچی، هشدار داد که «این کشور دیگر مانع ورود مهاجران و مواد مخدر به اروپای غربی نخواهد شد و غرب باید به‌تنهایی با این چالش‌ها مواجه شود». وی همچنین اعلام کرد که «آسیای به‌سرعت در حال رشد را جایگزین اروپای پیر خواهد کرد». لوکاشنکو تحریم‌های اروپایی را جنگ هیبریدی برای از بین بردن بلاروس و همکاری بدخواهان داخلی و خارجی می‌داند که شیوه‌های حمله به دولت بلاروس را تغییر داده‌اند؛ و البته هدف بعدی،‌ روسیه خواهد بود. یکی از مقام‌های وزارت خارجه روسیه هم در واکنش به تحریم‌های اروپا اعلام کرده است که روسیه از بلاروس دفاع و به آن کمک خواهد کرد. لاوروف وزیر خارجه روسیه نیز اقدام‌های لوکاشنکو را کاملاً منطقی دانسته و از سایر کشورها خواسته است ارزیابی سنجیده‌ای از شرایط داشته باشند. البته مسکو برخی پروازها از کشورهای اروپایی ازجمله فرانسه و اتریش را لغو کرد و اجازه ورود هواپیماهای این دو کشور به حریم هوایی روسیه را نداد. این اقدام مسکو پس‌ازآن صورت گرفت که طبق دستورالعمل اتحادیه اروپا، خطوط هوایی اروپایی می‌بایست مسیر معمول پروازهای خود را تغییر دهند و دیگر از حریم هوایی بلاروس عبور نکنند. بدین ترتیب مینسک از میلیون‌ها دلار درآمد محروم می‌شود.

چالش‌های اتحادیه اروپا در بلاروس

بلاروس هم مانند ارمنستان دارای هویت‌های یوروفیل و روسوفیل است و به کمک‌های فنی و اقتصادی روسیه و اتحادیه اروپا وابسته است و در سال‌های اخیر همانند اوکراین، به عرصه رقابت میان غرب و روسیه تبدیل‌شده است. اتحادیه اروپا سال‌هاست که از لوکاشنکو با عنوان آخرین دیکتاتور اروپا یاد می‌کند و به دنبال خارج کردن بلاروس از حوزه نفوذ روسیه است؛ اما در شرایط کنونی به نظر می‌رسد این امید از بین رفته است. هرچند بروکسل همچنان تلاش می‌کند با ارائه مشوق و تهدید، رهبری بلاروس را تغییر دهد. به باور برخی، با توجه به سلطه شرکت‌های دولتی بر اقتصاد بلاروس و اتکای اقتصاد بلاروس بر روسیه، مینسک با چالش جدی مواجه نخواهد شد؛ زیرا تقریباً نیمی از کالاهای بلاروس به روسیه صادر و فقط 24 درصد روانه اتحادیه اروپا می‌شود. البته در میان دولت‌های غربی درباره شدت تحریم‌ها، اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی معتقدند می‌بایست میان تنبیهِ مقام‌های بلاروس و پرهیز از نزدیک شدن بیشتر این کشور به روسیه، توازن برقرار شود. درواقع، این واهمه وجود دارد که تحریم‌های گسترده و عمیق به حوزه تجارت بلاروس آسیب وارد کند، بدون آنکه لوکاشنکو دست از سیاست‌های خود بردارد. در مقابل، برخی معتقدند اقدام‌های اخیر بلاروس نشان می‌دهد لوکاشنکو به‌طور کامل به غرب پشت کرده است و نگرانی خاصی از واکنش‌های جامعه بین‌المللی ندارد. می‌توان گفت تنها راه اعمال فشار بر بلاروس، تضعیف مناسبات نزدیک مینسک – مسکو است و اعمال محدودیت‌های پروازی بیش از تحریم‌های بخشی می‌تواند تأثیرگذار باشد، آن‌هم به این دلیل که در غیاب کالاها و ماشین‌آلات اروپایی، روسیه می‌تواند این خدمات را ارائه کند، اما هیچ شریک بدیلی برای فرودگاه‌ها و حریم هوایی اتحادیه اروپا وجود ندارد.

درمجموع، می‌توان گفت اتحادیه اروپا از اهرم‌های کافی برای تأثیرگذاری بر مینسک برخوردار نیست و برای اینکه بتواند بازیگری مؤثر در بلاروس و البته کنشگری ژئوپلیتیک باشد، می‌بایست حقایق تلخی را در مورد خود بپذیرد. روابط بروکسل-مینسک بین سال‌های 2014 تا 2020 بهبود یافت و اتحادیه اروپا فرصت خوبی داشت تا بتواند جایگاه خود را در بلاروس تقویت کند و به کنشگری مهم در این کشور تبدیل شود. هرچند این فرصت از دست رفت. لوکاشنکو در آن مقطع چندین بار برای تعمیق روابط با بروکسل ابراز علاقه کرد، اما در مقابل، بروکسل پیش‌شرط‌هایی را مطرح کرد. از سوی دیگر، روسیه نیز نمی‌تواند بپذیرد که رهبران کشورهای خارج نزدیک، با انقلاب‌های رنگی غربی سرنگون شوند و درنتیجه رهبرانی سر کار بیایند که یا ضد روس و یا غیرقابل‌پیش‌بینی هستند. به همین دلیل، روس‌ها به‌اصطلاح سیلی نقد را به حلوای نسیه ترجیح می‌دهند. این موضع روسیه تغییر نخواهد کرد و اتحادیه اروپا هم نمی‌تواند کاری از پیش ببرد.