اصطلاح قدرت نرم در سال1990م برای اولین بار توسط جوزف نای، استاد دانشگاه هاروارد، در کتاب «تغییر ماهیت قدرت آمریکایی» به کارگرفته شد. وی در سال ۲۰۰۴م مفهوم قدرت نرم را در کتاب «قدرت نرم: راه موفقیت در سیاست‌های جهانی» بسط داد. وی معتقد است قدرت نرم می‌تواند زمینه اندیشیدن درباره سرمایه‌های گوناگون را در جهان هموار سازد. جوزف نای این اصطلاح را در توصیف قابلیت کشورها برای جذب و متقاعدسازی در راستای تحقق اهداف سیاست خارجی به کار برد و آن را در برابر پرداخت مالی یا اجباری قرار می‌دهد. اهمیت این قدرت در آن است که با کم‌ترین هزینه در مقایسه با قدرت سخت می‌تواند اهداف کلیدی در عرصه بین‌الملل را محقق کند.بنابراین، قدرت نرم «توانایی تأثیرگذاری بر دیگران برای کسب نتایج مطلوب از طریق جذابیت به جای اجبار یا تطمیع است». دیپلماسی عمومی به‌ویژه دیپلماسی کشور آمریکا بسیار از ابزارهایی که قدرت نرم در اختیار آن قرار می‌دهد، بهره برده است. نای زمانی اندیشه خود در خصوص قدرت نرم و تأثیر آن بر سیاست خارجی را بیان کرده بود که جهان از کشمکش‌های جنگ سرد فاصله گرفته بود و دولت آمریکا «طراحی الگوی نقش‌آفرینی در عرصه فراجنگ سرد» را پیش‌روی محققان این عرصه قرار داده بود (1). نای در 1990م در مقاله‌ای با عنوان «تحول طبیعت قدرت جهان» قدرت را به‌عنوان 1) انجام امور و 2) کنترل دیگران برای دستیابی به اهداف و خواسته‌ها تعریف می‌کند که به میزان قدرت تحت مالکیت وابسته است. در مقاله‌ای دیگر، وی استدلال می‌کند که با توجه تحولات عظیم پیش‌رو، کشوری که در ترکیبی از 3 جنبه قدرت سخت، قدرت اقتصادی و قدرت نرم توانمند باشد، می‌تواند در مدیریت سیاست جهانی نقشی تأثیرگذار ایفا کند (2). البته، نای فراتر از این، ابزارهای رسیدن به این قدرت‌ها را نیز مشخص‌می‌کند.

مقوله‌بندی و تفکیک کمیتی قدرت نرم در سطح ملی کار به‌غایت پیچیده و دردسرسازی است و پیشینۀ روش‌شناختی برای این امر ضعیف است. شاخص تحقیق، ضمن مقایسه قابلیت نسبی قدرت نرم کشورها، کیفیت نهادهای سیاسی یک کشور را می‌سنجد و گستره نفوذ فرهنگی آن‌ها، قدرت شبکه دیپلماتیک، شهرت جهانی نظام آموزش عالی آن‌ها، جذابیت مدل اقتصادی و تعامل دیجیتالی‌شان با جهان را مورد ارزیابی قرار می‌دهد. بر اساس عقیده نای، مؤسساتی به اندازه‌گیری و راهنمایی در پیشبرد اهداف قدرت نرم کشورها همت دارند، از جمله مؤسسه مشورتی پورتلند. با توجه به محدودیت‌های مالی دولت‌ها و رشد سریع فنّاوری، این مؤسسه ایالت‌های آمریکا را تشویق به اتکا به قدرت شبکه برای غلبه بر قدرت چالش‌برانگیز سیاست خارجی می‌کند. در توضیحات اهداف این مؤسسه آمده است: موفقیت بیش از هر زمان دیگر بستگی به توانایی جذب، ساخت و بسیج شبکه‌های بازیگران برای همکاری با یکدیگر دارد. کسانی که توانایی انجام این کار را دارند، تغییرات و شکل دادن رویدادهای جهانی در آینده را خواهند داشت. با این مأموریتی که مؤسسه برای خود تعریف کرده، به ارزیابی قدرت نرم کشورهای منتخب فعالیت دارد. بر اساس گزارش موسسه مشورتی پورتلند در خصوص «30 قدرت برتر نرم در سال 2016م» توانمندی قدرت نرم کشورها موردبررسی قرارگرفته است و با استناد به نظرسنجی‌های صورت گرفته در کشورهای مختلف جهان، 30 کشور برتر از نظر قدرت نرم طبقه‌بندی ‌شده‌اند. همان‌گونه که اشاره شد، داده‌های عینی به 6 مقوله ظرفیت‌های فرهنگی، دیجیتالی، آموزش عالی، بخش خصوصی، حکومت‌مداری و تعامل بین‌المللی تقسیم‌شده است که در شکل زیر نشان داده‌شده است.

در این رتبه‌بندی کشور ایران لحاظ نشده است. هدف گزارش حاضر آن است که با توجه به شاخص‌های موردبررسی مؤسسه پورتلند در خصوص قدرت نرم، رتبه کشور ایران در این شاخص را از دیتابانک‌های مختلف لحاظ و محاسبه کند. ازآنجاکه از شاخص‌های مؤسسه مذکور برای بررسی شاخص قدرت نرم در ایران استفاده می‌شود تا حد امکان از دیتابانک‌های مورداستفاده همین مؤسسه لحاظ خواهد شد. درصورتی‌که کشور ایران در دیتابانک موردبررسی مؤسسه فاقد اطلاعات آماری باشد، دیتابانک معتبر دیگری لحاظ خواهد شد.

متغیرهای موردبررسی شاخص‌های قدرت نرم

1-آموزش) جوزف نای در تحلیل خود، آموزش را در مقوله «فرهنگی» منابع قدرت نرم می‌آورد. قابلیت هر کشور برای جذب دانشجویان خارجی یا تسهیل تبادلات علمی و آموزش‌ها اهرمی قوی در دیپلماسی عمومی محسوب می‌شود. هدف از زیرشاخص «آموزش»، درک پدیده تحصیل و نقش کشورها در نظام‌های آموزش در سطح جهانی و جایگاه آن‌ها در ارائه آموزش برتر هست.

2-تعامل) هدف زیرشاخص مشارکت سنجش منابع دیپلماسی کشور، شناخت ردپاهای جهانی و گستره مشارکت در جامعه بین‌المللی است. در اصل این شاخص دربرگیرنده قابلیت کشورها در تعامل با مخاطبان جهانی پیرامون ایجاد همکاری و در نهایت، تسهیل دستاوردهای جهانی است.

3-حکومت) زیرشاخص حکومت برای ارزیابی نهادهای دولتی، ارزش‌های سیاسی و پیامدهای مهم سیاست عمومی است. هنگام بررسی همکاری بین‌المللی در سیاست خارجی، کشور جذاب کشوری است که دولتش در نظم و سامان باشد.

4-دیجیتال) زیرشاخص دیجیتال مؤلفه مهم و جدیدی برای سنجش قدرت نرم است. رسانه، تجارت، دولت و تعاملات روزمره اجتماعی به خاطر فناوری متحول شده‌اند. اتخاذ زیرشاخص دیجیتال برای درک این تحول است که کشورها تا چه اندازه فناوری را پذیرفته‌اند و چگونه و در چه سطحی توانسته‌اند با دنیای دیجیتالی ارتباط برقرار کنند و همچنین، دیپلماسی دیجیتالی چقدر در میان آن‌ها نفوذ کرده است.

5-فرهنگ) زیرشاخص فرهنگ معیارهایی مانند آمار جهانگردان بین‌المللی، موفقیت جهانی صنعت موسیقی و حتی پیروزی‌های ورزشی بین‌المللی را دربرمی گیرد.

6-کسب‌وکار) اگرچه مؤلفه‌های اقتصادی بیشتر در مقوله سخت قرار می‌گیرند تا قدرت نرم، زیرشاخص کسب‌وکار معیار قدرت یا برون‌داد اقتصادی نیست، بلکه هدف آن تعیین جذابیت مدل اقتصادی یک کشور بر اساس رقابت‌پذیری، قابلیت ابتکار و توانایی ارتقای کسب‌وکار و تجارت است. قدرت اقتصادی بیشتر به قدرت سخت ارتباط دارد، اما فاکتورهای اقتصادی درعین‌حال می‌توانند قدرت نرم را ایجاد کنند.

بررسی زیرشاخص‌های قدرت نرم در خصوص کشورهای موردبررسی و مقایسه با ایران

در ادامه، نمره ایران در متریک‌های معرفی‌شده مؤسسه قدرت نرم در زیرشاخص‌های 6 گانه بررسی می‌شود. برای احتساب نمره در هر متریک و به‌منظور مقایسه با متریک‌های مؤسسه در هر زیرشاخص، سعی شده از دیتابانک معرفی‌شده مؤسسه استفاده شود. در خصوص برخی از متریک‌ها که دیتای کشور ایران موجود نبود، از دیتابانک‌های معتبر جایگزین استفاده‌شده است. جداول 1 تا 6 گزارش وضعیت ایران در زیرشاخص‌های معرفی‌شده است.

جدول شماره 2) وضعیت ایران در زیر شاخص تعامل شاخص soft power

آنچه در این مقاله نگارش شده است، دو بعد را در نظر داشته است: اول، آنکه درصدد برجسته‌کردن اهمیت نظری شاخص قدرت نرم بوده است و دوم، اینکه کاستی‌های موجود در خصوص اطلاعات آماری را نشان دهد. استفاده از قدرت نرم به‌خصوص در دستیابی به اهداف سیاست خارجی بسیار مهم هست. قدرت نرم درصدد گسترش دامنه نفوذ از طریق شبکه‌سازی، برقراری ارتباط اقناعی، تبیین راه‌کارهای بین‌المللی و افزایش محبوبیت کشور در بین کشورهای جهان است. قدرت و تواناییِ تنظیم یک دستور کار برای شکل‌دادن به ترجیحات دیگران، مؤسسه پورتلند را به بررسی و امتیازدهی کشورهای صنعتی و ایجاد رقابت در بهبود وضعیت در این خصوص هدایت کرده است. در این مقاله، وضعیت کشور ایران در مقایسه با متریک‌های مورداستفاده مؤسسه پورتلند در 6 شاخص مورد ارزیابی قرارگرفته است. مقاله از دو ضعف عمده رنج می‌برد: اول، آنکه داده‌ها در خصوص کشور ایران در تمام متریک‌های موردبررسی مؤسسه پورتلند موجود نبوده است و دوم، آنکه دردسترس‌نبودن داده‌ها در متریک‌های موردبررسی مؤسسه پورتلند امکان مقایسه در برخی متریک‌ها برای کشور ایران را ناممکن ساخته است. به‌علاوه، باید به این نکته توجه داشت که برخی داده‌ها به علت بین‌المللی‌نبودن و انتشار ملی (مانند شاخص فرهنگ) و برخی متریک‌ها در دیگر شاخص‌ها امکان تبدیل به نمره نهایی را نداشت. 2 ایرادی که در اینجا ذکر شد، قابل‌تعمیم به اندازه‌گیری وضعیت سایر شاخص‌هایی است که به نحوی خواهان توضیح شرایط کشور هستند. شاخص‌ها می‌توانند افقی روشن برای برنامه‌ریزان کشور نمایان سازند، توان توسعه را در نقطه‌های مشخص علامت گذارند و بر اساس برنامه‌ای واقع‌گرا هدف‌گذاری کنند. پورتلند تنها نمونه‌ای از مؤسسات مشاور و سنجش در تعداد معدودی از کشورهای صنعتی بود که خواهان بیان نگاه جهانی به وضعیت قدرت در کشورهای منتخب برآمد و البته، شناخت لازم برای برنامه‌ریزی را در اختیار کشورها قرار می‌دهد و کشورها به‌واسطه آن از جایگاه نسبی قدرت نرم مطلع می‌شوند. همچنین، نگاه به آمارهای تولیدشده توسط این مؤسسه نشان می‌دهد کشورهای منتخب گرفتار چه چالش‌هایی در شاخص مورد نظر هستند. به هر حال، هدف نهایی تنها بهبود هست. هدفی که ارزیابی‌هایی از این نوع می‌توانند برجای بگذارند:

1. اثر سیاست‌ها می‌توانند مورد ارزیابی قرار گیرند. بررسی‌هایی ازاین‌دست کمک می‌کنند میزان پیشرفت مورد داوری قرار گیرد و با درصدی از اطمینان در خصوص اجرا، اصلاح و یا عدم اجرای سیاستی خاص تصمیم‌گیری کرد. همچنین، ضرورت‌ها را نیز مشخص می‌کنند.

2. ضرورت‌ها مشخص می‌شوند: زمانی که بتوانیم تخمینی از وضعیت موجود به صورت واقعی و ذهنی داشته باشیم، می‌توان تصمیم گرفت ضرورت‌ها در کجاست. افت‌وخیز شاخص‌ها ضرورت‌ها را تعیین می‌کنند.

3. برنامه مشخصی با ابزارهای مشخص پیش‌روی سیاست‌گذاران قرار می‌دهد. می‌توان تصمیم گرفت با چه هدفی و بر مبنای چه ابزاری نیاز به برنامه‌ریزی وجود دارد.

پی نوشت

1- کیوان حسینی، سیداصغر؛ جمعه‌زاده، راحله (1392هخ)، «تبیین قدرت نرم بر مبنای نگرشی فرانای به کاربست منابع غیرمادی قدرت در سیاست خارجی»، پژوهش سیاست نظری، دوره جدید، شماره 13، 60-139.

2- صدرپور، امیرحسین؛ جمشیدی، محمدحسین و اسلامی، محسن (1395هخ)، «بررسی سازوکار نوین دیپلماسی عمومی بر مبنای نظریه قدرت نرم جوزف نای»، دو فصلنامه علمی – پژوهشی مطالعات قدرت نرم. صص 183-166.

-3 https://softpower30.com/.

: منبع: شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی