مارک لینسکات در مطلبی که شورای آتلانتیک آن را منتشر ساخت، نوشت: چندجانبه‌گرایی در جبهه‌های مختلف در وضعیت سقوط قرار دارد. برخی از ناظران متحیر هستند و گمانه‌زنی می‌کنند که اینک لحظه وجودی برای اکوسیستم مناسبات میان کشورها در دوره پساجنگ جهانی دوم است و سازمان تجارت جهانی یکی از سازمان‌هایی است که با تقاطع نسلی مواجه شده است.

بیش از هفت دهه از زمان تأسیس نظام تجاری چندجانبه در سال 1947 با موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت گذشته و از آن زمان تاکنون سه تحول قابل‌توجه وجود داشته است.

تحول اول، در دهه 1970 با نهایی شدن دور مذاکرات توکیو اتفاق افتاد که ساختارهای جدید مقررات تجاری چندجانبه برقرار شد و از ابتدا متعهد به اساس چندجانبه بوده است.

تحول دوم در سال 1995 بعد از پایان مذاکرات دور اروگوئه و با تأسیس سازمان تجارت جهانی اتفاق افتاد. تحول سوم در حال حاضر به‌عنوان پیامد فروپاشی مذاکرات دور دوحه در حال رخ دادن است. این مذاکرات در سال 2008 آغاز شد.

در عصر جدید همه‌گیری ویروس کرونا معلوم نیست که چه بر سر آخرین دور مذاکرات سازمان تجارت جهانی خواهد آمد. امید می‌رود تحول چهارم به تولد مجدد نظام تجاری چندجانبه منجر شود.

عصر بعدی برای سازمان تجارت جهانی و نظامی که آن را نمایندگی می‌کند مسلم نیست. بحران فعلی مستمرتر و بنیادی‌تر از دیگر بحران‌های قبلی است که پیش‌تر از این سازمان و قبل از سال 1947 وجود داشت.

اجلاس بعدی وزرا که برای ژوئن 2020 در پایتخت قزاقستان برنامه‌ریزی‌شده بود اکنون به تعویق افتاده است. به نظر می‌رسد این نشست برای سال 2021 برنامه‌ریزی مجدد شده، اما محل برگزاری آن هنوز مشخص نشده است.

سه بخش سازمان تجارت جهانی شامل حل‌وفصل اختلافات، مذاکرات و اجرا در چارچوب کارکرد نظام گسترده شوراها و کمیته‌ها، برای ادامه حیات متکی به حمایت کشورها بوده است. نشست وزرا در پایتخت قزاقستان قرار نبوده مجموعه‌ای از نتایج برای تغییر قابل‌ملاحظه در وضعیت فعلی به دست بدهد. در حقیقت در این نشست قرار بوده چند نمایش دراماتیک درباره وظایف مربوطه به حوزه تجارت الکترونیکی حاصل شود.

شکاف و ناکامی در سازمان تجارت جهانی نتیجه شکست و ناکامی جمعی اعضا طی چند سال گذشته بوده که این شکست شامل نبود مدیریت و انتظارات محدود همچون تلاش برای نهایی ساختن موافقت‌نامه تسهیل تجارت در بالی در سال 2012 بوده است.

جالب اینکه اینک فضای تنفس و فرصت لازم برای انجام موفقیت‌آمیز تمامی موارد مطلوب وجود دارد، اگرچه تعامل میان نمایندگان ملی (نمایندگان کشورهای درحال‌توسعه و نمایندگان کشورهای پیشرفته)، بیش از هر زمان دیگری چالشی است. برخی موارد معدود موفقیت و تغییر در سناریوی ناکامی برای نشستی که برای دو ماه دیگر در پایتخت قزاقستان برنامه‌ریزی‌شده بود به موفقیت طی 14 تا 20 ماه آتی (با تعویق نشست وزرای سازمان تجارت جهانی به‌واسطه همه‌گیری ویروس کرونا)، به شرح ذیل قابل‌ذکر است:

1) اولین و مهم‌ترین نکته اینکه حامیان سازمان تجارت جهانی باید مجموعه‌ای از مذاکرات چندجانبه فعلی و آتی را تشویق و ترغیب کنند که می‌تواند نتایجی تا سال آینده به دست آورند و شروع به ایجاد بنیان‌های جدید مقررات برای آینده کنند.

این نکات فرصت مناسبی را برای موافقت‌نامه‌های جدید در سازمان تجارت جهانی فراهم خواهد کرد. مذاکرات چندجانبه فعلی در زمینه تجارت الکترونیکی می‌تواند تا سال 2021 نهایی شود. البته ترکیب کشورها در موافقت‌نامه نهایی ممکن است برای حصول اجماع بر سر مجموعه جدیدی از مقررات تغییر کند.

مذاکرات دیگری، ازجمله تسهیل سرمایه‌گذاری، خدمات تنظیم مقررات داخلی و گسترش بنگاه‌های کوچک و متوسط در جریان است. فعالیت چندجانبه در آینده می‌تواند رویه‌های خوب مقرراتی برای گسترش شفافیت بیشتر، مسئولیت‌پذیری و قابل پیش‌بینی بودن در موضوعات تجاری را پوشش دهد.

2) دوم اینکه اعضای سازمان تجارت جهانی باید با واقعیات جدید حل‌وفصل اختلافات خود را وفق دهند و امیدوار به‌روزهای بهتر در آینده باشند.

موضع دولت ترامپ در خصوص مشکلات تاریخی با هیئت استیناف سازمان تجارت جهانی که آن را به دستگاه غیرعملیاتی تبدیل کرده است ممکن نیست برای مدت‌زمان باقیمانده دوره ریاست جمهوری وی تغییر کند. دولت احتمالی بایدن به‌احتمال‌زیاد در زمینه اصلاحات مصالحه خواهد کرد؛ اما دشوار است که بدانیم امور تا ژانویه 2021 چگونه خواهد بود.

در حال حاضر تلاش اتحادیه اروپا و جمعی حدود 20 کشور عضو سازمان تجارت جهانی برای تشکیل سازوکار بدیل برای حل اختلافات بین اعضا ابتکار بسیار مهمی است و دیگران ممکن است در آینده به آن ملحق شوند.

3) سوم اینکه همچنان فرصتی برای نهایی ساختن نتایج چندجانبه در سازمان تجارت جهانی وجود دارد.

تمامی نگاه‌ها در این زمینه به انعقاد موافقت‌نامه جدید در زمینه یارانه‌های شیلات است. مجموعه‌ای از کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی باید حصول توافق چندجانبه را مورد بررسی قرار دهند. زمینه دیگر برای نتایج چندجانبه باید کشاورزی باشد. موضوعات دشواری همچون یارانه‌ها و تعرفه‌های محصولات کشاورزی تا سال آینده نهایی نخواهد شد، اما نتایج در زمینه شفافیت بیشتر و محدودیت‌های صادرات ممکن است.

4) چهارم اینکه اعضا باید متعهد به تعامل به شیوه صادقانه‌تر در بحث توسعه و پیگیری تدریجی فاصله گرفتن از نظام موجود «رفتار ویژه و متفاوت» باشند.

این امر آسان نخواهد بود و نظرات متفاوتی در دو سوی میز مذاکرات (کشورهای درحال‌توسعه و کشورهای توسعه‌یافته) وجود دارد که به‌آسانی مصالحه نخواهند کرد. سازمان تجارت جهانی در صورتی در آینده شکوفا خواهد شد که نظام موجود موردبررسی مجدد قرار گیرد که تاکنون اصلاً به‌خوبی عمل نکرده است و به دهه 1970 تعلق دارد. حصول مصالحه میان کشورهای درحال‌توسعه و پیشرفته مستلزم تلاش زیادی است.

5) نکته پنجم این است که ایده‌های جدیدی باید برای مجهز ساختن کمیته‌های مختلف سازمان تجارت جهانی برای انجام بهتر وظایف بکار گرفته شود.