گاوین هلف در یادداشتی که بر روی وب‌سایت موسسه صلح آمریکا منتشر شد، نوشت: قزاقستان در ژانویه سال جاری بازگشت شهروندانش از سوریه را در عملیاتی موسوم به «ژوسان» آغاز کرد. در عرض چند ماه تاجیکستان و ازبکستان نیز از این مسیر پیروی کردند و انتظار می‌رود که قزاقستان به‌زودی تسهیل بازگشت شهروندان این کشور را که درگیر داعش بوده‌اند، آغاز کند.

این امر کشورهای آسیای مرکزی را در خط مقدم کشورهایی قرار خواهد داد که بعد از فروپاشی قلمرو داعش، برای بازگرداندن شهروندان خود اقدام می‌کنند. این موضوع درعین‌حال نشان‌دهنده تغییر بزرگی در نگرش از زمان شکست نظامی داعش تاکنون است. دولت‌های منطقه تا همین اواخر بر قوانین سخت‌گیرانه و مجازات کیفری برای افرادی که از داعش حمایت کرده یا مظنون به حمایت از آن بودند، تکیه می‌کردند. آن‌طور که یکی از مقامات متصدی پروازهای استرداد اخیراً گفت «اصلاً انتظار نداشتیم هیچ‌کدام از آن‌ها زنده برگردند.»

آسیای مرکزی با جمعیتی حدود 72 میلیون نفر تقریباً همان تعداد جنگجوی خارجی در داعش داشته که اروپای غربی با جمعیت حدود 400 میلیونی خود داشته است. آسیای مرکزی به‌عنوان یک منطقه با چالش توان‌بخشی و ادغام دوباره جنگجویان سابق به‌ویژه زنان، جوانان و کودکان در جامعه روبروست. قزاقستان 516 نفر را از سوریه بازگرداند، تاجیکستان کار را با 84 کودک از عراق در اواخر آوریل آغاز کرد و اولین پرواز ازبکستان 156 نفر را که اغلب زن و کودک بودند در تاریخ 30 ماه مه به این کشور بازگرداند.

در حال حاضر کشورهای آسیای مرکزی باید سیاست‌هایی را تدوین کنند که امنیت و عدالت را با ادغام و توان‌بخشی شهروندانشان توازن بخشد. خانواده‌ها، اجتماعات و متخصصانی که این افراد را پذیرا می‌شوند باید برای مواجه شدن با نیازهای بلندمدت فیزیکی، روانی، احساسی و مادی که آن‌ها با خود همراه می‌آورند، آماده شوند. خطر شکست در ادغام موفق در هریک از این جهات خطر افراطی شدن دوباره، تغییر رویه به دیگر اشکالِ رفتارهای مجرمانه و خشن و قرار دادن بخش‌های جدیدی از جمعیت در معرض  ایدئولوژی‌های خشن را به همراه دارد.

خطرات بازگشت

جامعه بین‌المللی به‌تازگی پرداختن به خطرات پیچیده و مهم استرداد افراد و کودکان مرتبط با داعش را آغاز کرده است. مقامات دولتی، مراقبان، سازمان‌های مردم‌نهاد و رسانه‌های قزاقستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان در ماه ژوئیه در بیشکک، قرقیزستان برای کمک به تدوین پاسخی منسجم در آسیای مرکزی گردهم جمع شدند. بسیاری از شرکت‌کنندگان با خانواده‌ها و کودکان مسترد شده از مناطق درگیری در عراق و سوریه کار کرده‌ بودند.

این کنفرانس منطقه‌ای دوروزه که توسط موسسه صلح آمریکا، موسسه جستجو برای زمینه مشترک و نیز کمیسیون دولتی امور مذهبی قرقیزستان برگزار شد، به دنبال ایجاد سکوی مشترکی برای سیاست‌گذاران، جامعه کارشناسان، دانشگاه و افراد جامعه مدنی بود تا:

• درباره تجربه‌، اولویت‌ها و رویکرد سیاسی دولت‌های منطقه درباره توان‌بخشی و ادغام بحث و این موارد به اشتراک گذاشته شود.
• بهترین اقدامات بین‌المللی درباره توان‌بخشی و ادغام دوباره افرادی که به کشور بازمی‌گردند و چگونگی آماده کردن خانواده‌ها و اجتماعات برای برآوردن نیازهای بلندمدت آن‌ها معرفی شوند.
• درباره این‌که رسانه‌ها چطور می‌توانند ادغام دوباره این افراد را پوشش دهند و تسهیل کنند، گفت‌وگو شود.

درحالی‌که خیلی زود است که گفته شود مدل‌های مختلفی از ادغام دوباره افراد امتحان شده است، اما در این کنفرانس اختلافات فکری در خصوص چگونگی مقابله دولت‌های آسیای مرکزی با مشکل بازگردانده شدگان ظاهر شد.

قزاقستان منابعی را اختصاص داده است تا این روند را با کارکنان حرفه‌ای و ایجاد یک مجموعه توان‌بخشی در محل یک اردوگاه تابستانی متعلق به دوران اتحاد جماهیر شوروی در دریای خزر  سیستماتیک کند. تأکید بر نیازهای فیزیکی و بازآموزی ایدئولوژیک افرادی است که به کشور بازمی‌گردند.

ازبکستان با داشتن سابقه آشتی ملی بعد از جنگ داخلی بر سر ایدئولوژی و مذهب در دهه 90 میلادی تأکید کمتری بر تغییر ایدئولوژیک و تأکید بیشتری بر چگونگی تسهیل بازگشت این افراد به زندگی عادی دارد. مسئله ایجاد تعادل میان غیر افراطی سازی از طریق تعامل ایدئولوژیک و جداسازی از طریق تسهیل بازگشت به زندگی عادی، موضوع اصلی گفت‌وگو در این پروسه بود و احتمالا همچنان خواهد ماند.

آسیب بلندمدت

یک حوزه که هر چهار کشور در رابطه با آن چشم به جامعه بین‌المللی دارند مسائل بلند مدت پس از آسیب است. کشورهایی که موطن این افراد هستند در کنار نیازهای مادی باید به تأثیر زندگی تحت شرایطی سخت که توسط داعش بر این افراد تحمیل‌شده و تجربه جنگی بی‌رحمانه که باعث فروپاشی آن شده است بپردازند.

موسسه صلح آمریکا گروهی به سرپرستی دکتر جیمز گوردون از مرکز پزشکی (CMBM) را برای بحث درباره دانشی که در پس رویکرد این موسسه قرار دارد و برای نشان دادن برخی از تکنیک‌هایی که این موسسه ایجاد کرده است به این کنفرانس برد.

CMBM یک مرکز پزشکی مستقر در واشنگتن است که برنامه‌هایی را برای کاهش آسیب‌های روانی و تقویت تاب‌آوری ارائه می‌کند. این مرکز چنین برنامه‌هایی را برای جمعیت‌های متأثر از درگیری‌ها در کوزوو، غزه و اسرائیل، پناهندگان سوری در اردن و اجتماعات کهنه سربازان آمریکا و نیز بازماندگان بلایای طبیعی در آمریکا اجرا کرده است. موسسه صلح آمریکا امیدوار است که این روش‌ها را به معلمان مدارس، مددکاران اجتماعی، روحانیون، و دیگرانی که در اجتماعات آسیای مرکزی کار می‌کنند که تلاش می‌شود افراد بازگردانده شده در آن‌ها ادغام شوند، آموزش بدهد.

نقش رسانه در شکل دادن به چگونگی درک افکار عمومی از این افراد یک موضوع مهم دیگر در کنفرانس بیشکک بود ازجمله این‌که می‌توان آن‌ها را به‌عنوان قربانیانی درمانده ترسیم کرد یا به داغ ننگ تروریست بر پیشانی آن‌ها زد. نقش بازگردانده شدگان به‌عنوان افرادی معتبر که اطلاعات دست‌اول از افراط‌گرایی دارند نقش قدرتمندی در پیشگیری از افراطی شدن در آینده است. مشارکت‌کنندگان توافق کردند که در گفتن روایات درباره سفر بازگرداننده شدگان – چه خوب و چه بد- دادن وجهه انسانی به آن‌ها می‌تواند ادغام موفق آن‌ها در جامعه را تسهیل کند.

درهرصورت یک عامل نگرانی، این است که امکان دارد رفتار خاص با این افراد باعث خشم یا گیج شدن آن‌هایی شود که در خانه مشغول مبارزه‌اند و به عراق و سوریه نرفتند.

یکی از شرکت‌کنندگان از تاجیکستان چنین روایتی را نقل کرد: مردم بعد از سال‌ها شنیدن روایات مخوف درباره رادیکالیسم و افراط‌گرایی خشن از رسانه‌های رسمی، حالا می‌شنوند که همان رسانه‌ها در زمان بازگشت همان افراد روایاتی انسان دوستانه و مثبت را بیان می‌کنند.

چالش‌ها در این رابطه زیاد است اما آسیای مرکزی که معمولاً به‌عنوان بخشی نوآور از جهان شناخته‌نشده، پیشرو مسیر بازگرداندن شهروندان پس از سقوط داعش است. الگویی که توسط دولت‌های این منطقه ایجاد می‌شود می‌تواند به اروپا، آمریکا و دیگر کشورهای آسیا نشان دهد که در تقلای آن‌ها برای بازگرداندن شهروندانی که به طرق مختلف گرفتار داعش بوده‌اند چه اقداماتی مفید است.