ایندرانی تالوکدار در یادداشتی که شورای امور بین‌الملل روسیه (ریاک) آن را منتشر کرد، نوشت: نارندرا مودی، نخست وزیر هند که برای شرکت در نشست مجمع اقتصادی شرق در ولادیوستوک در شرق دور [روسیه] به سر می‌برد، با ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، نیز دیداری سالانه برگزار کرد. این دیدار که هدف آن ارتقای مشارکت راهبردی بود، نتایج تازه ای برای طرفین به ارمغان داشت. هند و روسیه از توسعه هرچه بیشتر همکاری در زمینه انرژی، دفاع، فضا و ارتباطات دریایی خبر داده اند. همچنین، راه های جدید همکاری در منطقه شرق دور نیز معرفی شد.

هند در این نشست اقتصادی از سیاست خود در شرق دور (Act Far East) پرده برداشت. این سیاست جدید، در راستای دیپلماسی اقتصادی این کشور خواهد بود. همچنین، نخست وزیر هند از اختصاص یک میلیارد دلار خط اعتباری برای توسعه این منطقه غنی از منابع خبر داد. این سیاست به دهلی نو امکان می‌دهد تا بیش از پیش در این منطقه سرمایه گذاری و با آن همکاری کند و روابط بین دو کشور را تقویت نماید.

هند پیش‌تر نیز در این منطقه در حوزه های استخراج طلا، الماس و زغال سنگ سرمایه گذاری کرده بود. همچنین، هر دو کشور هند و روسیه توافق کرده اند که برای صادرات ذغال سنگ از شرق دور روسیه به هند همکاری کنند. هر دو طرف، ایده اعزام موقت نیروی انسانی از هند به این منطقه را مورد بررسی قرار دادند. در بخش نیروی انسانی، با توجه به میزان موفقیت مهاجران هندی، کمک هند اهمیت چشمگیری دارد. بر اساس مفاد سیاست مهاجرتی دولت روسیه برای سال های 2019-2025، هند می‌تواند در بخش هایی نظیر ساخت و ساز (ازجمله ساخت مسکن ارزان قیمت)، نصب و تعمیر، مدیریت پسماند، فناوری  های دیجیتال، مراقبت های بهداشتی، ماشین سازی و فلز، غذا و کشاورزی و غیره به روسیه کمک کند. تغییرات اقلیمی جهان، منطقه سیبری را تحت تاثیر قرار داده و فرصت هایی در حوزه های علمی و غیر-علمی نظیر ایجاد زیرساخت ها در اختیار این منطقه خاص قرار داده است. هند می‌تواند بصورت بلند-مدت از خدمات ارزشمند خود در این منطقه استفاده کند. نخست وزیر مودی مردم سخت کوش شرق دور را ستود و به شهامت آنها (برای زندگی در این شرایط خشن آب و هوایی و غیره) ارج نهاد. همچنین، وی مهاجران هندی را به مشارکت فعال در این منطقه دعوت کرد. نگرانی هندی ها ( در صورت وجود) از مهاجرت به این منطقه بخاطر شرایط ناسازگار آب و هوایی، تاحدودی برطرف خواهد شد.

با توجه به چالش هایی که هر دو کشور با آن مواجه بوده اند، از جمله آشوبی که همسایگان مجاور دهلی نو در مورد مسائل داخلی هند برپا کرده اند، رهبران هر دو کشور هند و روسیه در این نشست سیاست های دولتی قابل توجهی به نمایش گذاشتند. روسیه از جمله در شورای امنیت سازمان ملل از هند حمایت و تصریح کرده است که لغو ماده 370 به امور داخلی هند مربوط است. اگرچه گزارش های گمراه کننده ای در مورد دیدگاه مسکو ارائه می‌شد که بر اساس آن، مساله [لغو ماده 370] را امری دوجانبه [بین هند و پاکستان] تفسیر می‌کرد، اما این تحریف ها تصحیح شده است. هر دو رهبر در نشست سالانه 2019 بر اهداف و اصول منشور سازمان ملل در مورد «غیرقابل قبول بودن مداخله در امور داخلی کشورهای عضو [سازمان ملل]» تاکید کردند. از آنجایی که روسیه با پاکستان و هند با آمریکا روابط نزدیکی دارند، چنین تصور می‌شود که هند و روسیه به عنوان دو شریک راهبردی «ویژه و ممتاز»، از یکدیگر دلخور هستند. با این حال، هر دو رهبر در نشست سالانه تاکید کردند که روابط فیمابین «هرگز تحت تاثیر نفوذ خارجی قرار نگرفته و نخواهد گرفت – امری که پیامی قاطع برای مخاطبان خارجی داشته و مخاطبان داخلی را خاطر جمع ساخته است.

هر دو رهبر برای ارتقای این همکاری های «منحصر به فرد ، حسنه و سودمند » به سطوح جدید، بر بخش های تجاری، دفاعی، انرژی و ارتباطات دریایی متمرکز شدند.

بخش اقتصادی و انرژی

در حوزه اقتصادی، رئیس جمهور پوتین از رشد 17 درصدی حجم تجارت سالیانه [بین هند و روسیه] ابراز خرسندی کرد که در سال 2018 به 11 میلیارد دلار رسید. نخست وزیر هند و رئیس جمهور روسیه برای افزایش هرچه بیشتر تعاملات اقتصادی و تجاری، به همکاری اقتصادی و تجارت چندبعدی و گسترده تاکید کردند. فواید افزایش مشارکت روسیه در طرح «ساخت هند» و مشارکت هند در طرح های سرمایه گذاری در روسیه، مورد بحث و بررسی قرار گرفت. روابط دوجانبه هند و روسیه از لحاظ اقتصادی ضعیف بوده است. سال 2011، حجم تجارت سالانه بین این دو کشور به 8.5 میلیارد دلار بسنده کرده بود و این دو کشور توافق کردند تا حجم تجاری خود را تا سال 2015 به 20 میلیارد دلار برسانند. سال 2018، تجارت فی مابین 2.5 میلیارد دلار افزایش داشت. هر دو طرف تصریح کرده اند که هدفشان دستیابی به 30 میلیارد دلار تا سال 2025 است که البته کمی بعید به نظر می‌رسد.

در بخش انرژی، نمودارها و پیش بینی ها امیدوار کننده است و با توجه به تنش بین ایران و آمریکا، واردات از روسیه برای هند گامی خوشایند است. هند و روسیه ضمن ابراز رضایت از تعاملات موجود فی مابین در بخش انرژی، مصمم هستند تا در کاوش های زمین شناسی و توسعه مشترک میدان های نفت و گاز روسیه و هند، از جمله در میدان های فراساحلی همکاری کنند. این دو کشور در مورد انتقال بلند-مدت انرژی از روسیه به هند، از جمله از طریق مسیر دریای شمال (Northern Sea Route) در قطب شمال، به توافق رسیدند. تمایل هند به همکاری با روسیه در قطب شمال گامی مثبت برای دهلی نو محسوب می‌شود، چراکه هند می‌تواند سیاست دقیق تری در قطب شمال در اختیار بگذارد. متفکران راهبردی عموما چنین تصور می‌کنند که هند دارای هیچ سیاستی در قطب شمال نیست و فعالیت این کشور به عنوان عضو ناظر شورای قطب شمال (Arctic Council) عمدتا از حوزه علمی فراتر نمی رود.

افتتاح کریدور دریایی بین چنای (Chennai) و ولادیوستوک نیز سیاست دهلی نو در قطب شمال را هموار خواهد ساخت. گفته می‌شود که این مسیر کشتیرانی (که مدتی است مورد بحث قرار گرفته است) انتقال کالا بین چنای و ولادیوستوک را به 24 روز کاهش می‌دهد، در حالیکه این حمل و نقل در مسیر فعلی بیش از 40 روز طول می‌کشد. (از طریق اروپا و از هند به شرق دور روسیه. همچنین، مسیر کشتیرانی موجود از هند به روسیه، از جمله در بخش های شرقی، از طریق کانال سوئز و بندر روتردام انجام می‌گیرد). با توجه به آرمان اقتصادی هند برای دستیابی به هدف 5 تریلیون دلار تا سال 2024 و تضمین واردات انرژی در این سناریوی ملتهب ژئو- انرژی جهان، هند تلاش می‌کند تا بخش انرژی خود را تقویت کند.

انتظار می‌رود که نقشه راه همکاری در زمینه هیدروکربن برای سال های 2019-2024 که طی این نشست به امضا رسید، بخش انرژی را در پنج سال آینده به قله های جدیدی برساند. همچنین، در بخش هسته ای نیز روسیه از ساخت 12 نیروگاه با طراحی روسی طی 20 سال آینده [در هند] خبر داد. همانند بخش دفاعی هند، که با کمک اتحاد شوروی سابق ساخته شده است، افتخار بنیانگذاری بخش هسته ای غیرنظامی نیز به روسیه تعلق دارد. اتحاد مستحکم و اعتماد ساز موجود بین هند و روسیه بویژه در این دو بخش، نه تنها باعث تقویت همکاری می‌شود بلکه روزنه های جدیدی برای همکاری های آینده می‌گشاید. در واقع، با توجه به این طرح ها، به نظر می‌رسد که «پل انرژی» ایجاد شده بین این دو کشور مستحکم می‌شود.

سازمان های منطقه ای

هند و روسیه در هر دو سطح محلی و منطقه ای در سازمان های چند-جانبه، مشارکت صمیمانه ای داشته اند. رهبران هر دو کشور بر اهمیت سازمان های همکاری شانگهای، بریکس (BRICS)[1] و آر ای سی (R-I-C) تاکید کرده اند. در واقع، سازمان همکاری شانگهای محور اصلی بحث بین رهبران هر دو کشور بود. در حال حاضر، اعضای این سازمان در حال انجام رزمایش مشترک نظامی موسوم به «مرکز» (Tsentr) 2019 هستند که از 10 تا 21 سپتامبر در شش منطقه تمرینی واقع در مناطق اورنبرگ، چلیابینسک، کورگان، آستراخان و کمروف، در سرزمین داغستان و آلتای و همچنین در دریای خزر انجام می‌گیرد. این رزمایش بویژه بعد از بروز تنش ها بین هند و پاکستان، دو عضو سازمان همکاری شانگهای، از اهمیت برخوردار است. بلوغ هر دو کشور هند و پاکستان را نباید دست کم گرفت. اگر روسیه بتواند این دو کشور را حول هدف مشترک مبارزه با تروریسم بین المللی گرد هم بیاورد، به یک پیروزی دیپلماتیک دست یافته است.

علاوه بر این، کریدور ترابری بین المللی شمال- جنوب (INSTC)[2] نیز مورد بحث و بررسی قرار گرفت. فرایند همکاری در حوزه الکترونیک، از جمله معرفی فن آوری های دیجیتال و جهت یابی ماهواره ای در فرایند ترابری، مورد توجه قرار گرفت. کریدور ترابری بین المللی شمال- جنوب بطور آهسته و یکنواخت تقویت می‌شود و گفتگوها برای توسعه مشترک طرح های لجستیکی در هند و روسیه برای استفاده از این کریدور و دیگر کریدورهای ترابری بین المللی جریان دارد. با این حال، تنش های موجود بین ایران، عضو دیگر این طرح و آمریکا، این تحولات را تحت تاثیر قرار داده است. هند و روسیه از عزم خود برای تداوم همکاری تجاری اقتصادی مشروع و سودمند و متقابل با ایران خبر داده اند اما تنش های موجود بین تهران و آمریکا را نمی توان نادیده گرفت.

در حوزه اتحادیه اقتصادی ارواسیا (EAEU)[3]، رئیس جمهور پوتین امیدوار است که با ایجاد منطقه آزاد تجاری بین هند و اتحادیه اقتصادی ارواسیا، فرصت های مضاعفی برای تنوع بخشی به تجارت حاصل شود. با این وجود، در این حوزه پیشرفت زیادی به چشم نمی خورد. مذاکرات در مورد منطقه آزاد تجاری بین هند و اتحادیه اقتصادی ارواسیا همچنان ادامه دارد. تجارت بین اعضای اتحادیه اقتصادی ارواسیا و هند هنوز در سطح پایینی قرار دارد. حجم تجاری بین دهلی نو و کشورهای عضو این اتحادیه در سال 2016 در سطح 7.3 میلیارد دلار قرار داشت که نسبت به 7.6 میلیارد دلار سال 2012 کمتر بود. این درحالی است که حجم تجاری هند با آمریکا و چین از حجم تجاری آن با کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، از جمله روسیه، بیشتر است.

دفاع و فضا

در بخش دفاعی، هند و روسیه از رابطه خریدار- فروشنده تا مشارکت مساوی به صورت سرمایه گذاری مشترک، راه درازی پیموده اند. در نشست 2019، گشایش چشمگیری حاصل شد، بطوریکه، هند و روسیه توافق کردند تا چارچوب همکاری در زمینه پشتیبانی لجستیکی متقابل را تهیه کنند. با این توافق، هر دو کشور می‌توانند از بندرها و پایگاه های هوایی همدیگر در آسیا- اقیانوسیه و قطب شمال استفاده کنند. اگرچه این توافق، با توجه به همکاری ویژه و ممتاز [بین هند و روسیه]، کمی دیر بدست آمده است اما اهمیت آن را نمی توان نادیده گرفت.

گذشته از امضای توافق [همکاری] لجستیکی بین هند و روسیه، قرار شده است که هند تحت شرایط تنظیم سرمایه گذاری مشترک و انتقال فن آوری، به تولید قطعات یدکی و اجزای تجهیزات نظامی روسی بپردازد. مسیر چنای- ولادیوستوک در کنار تعامل مضاعف دهلی نو در قطب شمال، سازنده  و مثبت به نظر می‌آید. صرفنظر از حمل کالا از این مسیر، هند نیز از آن سود خواهد برد، بطوریکه، دهلی نو در فرایند کشتی سازی (از جمله کشتی های یخ شکن) در کارخانه کشتی سازی زوزدا مشارکت خواهد کرد که برای سیاست این کشور در قطب شمال حیاتی است.

از زمان اتحاد شوروی، کمک روسیه به هند در بخش فضا قابل چشم پوشی نیست. اهمیت فزاینده فضای بیرونی (خارج از جو)، فرصت های همکاری جدیدی، از جمله در حوزه های جهت یابی ماهواره ای و ماموریت های فضایی سرنشین دار، به روی هند و روسیه گشوده است . در نشست سالانه 2019، هند اعلام کرد که برای تقویت هرچه بیشتر همکاری با روسیه، فضانوردان هندی برای ماموریت گاگانیا (Gaganyaan) در روسیه آموزش خواهند دید.

کمک روسیه به دو بخش مهم هند (بخش دفاعی شامل فضا و بخش انرژی شامل همکاری هسته ای غیرنظامی) را نمی توان دست کم گرفت. با توجه پویایی متغیر نظم جهانی، مسیر پیموده شده بین این دو کشور از زمان اتحاد شوروی ستودنی است، هرچند که این روابط، از جمله در حجم تجاری، تعلیق مذاکرات (هند- اتحادیه اقتصادی ارواسیا) یا تاخیر در مکانیسم های عملکردی کریدور ترابری بین المللی شمال- جنوب یا سوء تفاهم های دیپلماتیکی ( توسعه روابط هند-آمریکا و روسیه-پاکستان/ چین) و غیره، عاری از اشکال نبوده است. با این حال، هند و روسیه توانسته اند بر همه آنها غلبه کرده و همکاری راهبردی خود را مصون نگه دارند.

بطور کلی، بیستمین دیدار سالانه سران هند و روسیه و پنجمین نشست مجمع اقتصادی شرق را می‌توان یک موفقیت بزرگ قلمداد کرد که در آن، پیشرفت های اخیر در همه بخش ها افزایش یافت و سیاست هند در شرق دور معرفی شد. هند و روسیه می‌توانند خدمات مثبت خود را به کار گرفته و همه کشورها را گرد هم بیاورند (هیچ کشوری از قلم نیفتد) و دنیا را به جایی بهتر، عاری از تسلیحات هسته ای و شیمیایی، تبدیل کنند؛ بطوریکه فضای بیرونی را نظامی نکرده و تهدیدهای امنیت سایبری و دیگر تهدیدهای متعارف و غیرمتعارف فرا روی انسان را از بین ببرند.

[1] Brazil, Russia, India, China and South Africa

[2]  International North-South Transport Corridor

[3] Eurasian Economic Union