دکتر مجید نیلی احمدآبادی در گفتگو با سایت شورای راهبردی روابط خارجی با بیان اینکه تحقیق درخصوص هوش مصنوعی در ایران حدود 25 سال پیش و با هوشمندی جمعی از بزرگان به سرآمدی آقای دکتر کارو لوکس، در ایران آغاز شد، خاطرنشان کرد: از آن زمان تاکنون در دانشگاه تهران و برخی دانشگاه‌های سرآمد ایران توسعه علمی در این زمینه آغاز شد؛ چنانچه امروز در تربیت نیروی انسانی، اجرای تحقیقات نظری و کاربردی در کشور شرایط بسیار خوبی داریم. رشته هوش مصنوعی بیش از یک دهه است که در دانشگاه‌های برتر کشور ایجاد شده و در 5 سال اخیر انتخاب اول بسیاری از دانشجویان برتر بوده است.

جایگاه برتر ایران در منطقه در زمینه دانش هوش مصنوعی و نیروی انسانی کارآمد

وی افزود: ایران اکنون به لحاظ دانش و سواد در حوزه هوش مصنوعی، تربیت نیروی انسانی و تحقیق و فناوری‌های پایه آن شرایط مناسبی دارد. بنابراین مسئله‌‌ای در خصوص نیروی انسانی و دانش نداریم. از منظر جایگاه علمی بر اساس مقالات چاپ شده، در سال 2020 رتبه ایران 16 جهانی است و هیچ کشوری در منطقه از ایران جلوتر نیست، اما فاصله ما با دو کشور در منطقه بسیار نزدیک و شکننده است. رتبه ما می‌توانست از این بسیار بهتر باشد، البته نکته مهم آن است که در ارتقای رتبه ایران نباید صرفا به جایگاه در انتشار مقالات توجه کرد و باید کاربرد و صنعتی‌سازی هوش مصنوعی را پیگیری نمود. با توسعه کاربردها، کشورها به جای انتشار صرف مقاله به تولید ثروت نیز می­‌پردازند.

موانع پیش روی توسعه هوش مصنوعی

این استاد دانشگاه تهران افزود: در حوزه کاربرد هوش مصنوعی، چند مانع جدی وجود دارد: اولین مسئله‌‌ای که باید به آن توجه کرد این است که هوش مصنوعی متکی بر «داده» است و زمانی می‌توان ماشین هوشمند ساخت که داده‌های کافی از آن در دسترس باشد.

نیلی توضیح داد: مثلا اگر بخواهیم ماشین تشخیص امضای اتوماتیک و یا سیستم تشخیص چهره اتوماتیک بسازیم، یا اینکه بخواهیم هوش مصنوعی را برای هدایت بهینه حرکت سیستم حمل و نقل عمومی کشور به کار بگیریم، مصرف انرژی و آب را هوشمندانه مدیریت کنیم، داروی جدیدی را متکی بر هوش مصنوعی برای درمان سرطان طراحی کنیم، از پردازش هوشمند ارتباطات اجتماعی برای پیش بینی نیازهای جامعه استفاده کنیم، نیاز به «داده» داریم و همه این‌ها متکی به داده‌هایی است که یا از قبل جمع‌آوری شده یا در جریان کار به صورت زنده جمع‌آوری می‌شود. توسعه کاربرد هوش مصنوعی وابسته به داده است اما متاسفانه تکلیف مالکیت داده در ایران روشن نیست و متولی مشخصی ندارد.

وی با تاکید بر اینکه یکی از موانع اصلی توسعه هوش مصنوعی در ایران «حکمرانی داده» است، گفت: متاسفانه در ایران به «داده» بیشتر نگاه امنیتی می‌شود، درحالی که مثلا می‌توان از هوش مصنوعی برای تشخیص فساد و تقلب در فعالیت‌های اقتصادی استفاده کرد؛ اما از آنجا که تکلیف حکمرانی این داده‌ها و قوانین مربوط به آن روشن نیست، نمی‌توان گام‌های تعیین‌کننده و بلندی در این خصوص برداشت.

رئیس گروه مطالعات هوش مصنوعی دانشگاه تهران اضافه کرد: علاوه‌براین داده‌ها در کشور ما به شدت پراکنده است و در این پراکندگی، هر نهاد و دستگاهی داده را متعلق به خود می‌داند. شرکت‌های خصوصی و دولتی داده را از آن خود می‌دانند و قواعد جمع­آوری داده از مردم و محیط را الزاماً رعایت نمی­کنند. همچنین، تکلیف بحث حریم خصوصی در داده و چگونگی ملزم کردن افراد به عدم تجاوز به حریم خصوصی در استفاده از داده‌ها، در ایران روشن نشده است.

نیلی تصریح کرد: در ایران از اپلیکیشن‌های متعدد بین‌المللی استفاده می‌شود. داده‌های این اپلیکیشن‌های بین‌المللی برای توسعه و کاربردی کردن هوش مصنوعی در ایران بسیار ضروری هستند؛ بنابراین لازم است ارتباط ما با این پلتفرم‌ها اصلاح شود تا بتوانیم طبق قواعد بین‌المللی، تعامل علمی، فناورانه و اقتصادی با آن‌ها داشته باشیم. ارتباطات علمی-فناورانه بین­‌المللی نقش جدی در پیشرفت در حوزه هوش مصنوعی دارد.

نیلی افزود: تعامل با مراکز علمی و فناوری بین‌­المللی درتوسعه حوزه­‌های نو که رشد سریع کاربردی و علمی دارند، کلیدی است. ما به دلیل تحریم‌­ها و مسایل مالی و بعضا خودسانسوری از آن برخوردار نیستیم لیکن لذا لازم است سیاستگذاران این مولفه مهم را به عنوان قسمتی کلیدی از توسعه زیست بوم هوش مصنوعی بدانند و بر اهمیت آن واقف شوند و اقدام کنند.

این استاد دانشگاه تهران کمبود «زیرساخت‌های پردازشی و نرم­افزاری» را از دیگر موانع توسعه و رشد هوش مصنوعی در ایران برشمرد و ادامه داد: برای اینکه در زمینه هوش مصنوعی جزء کشورهای برتر دنیا باشیم، باید زیرساخت‌های پردازشی و نرم­افزاری خاص و متمرکز که مانند بخش خصوصی مدیریت شود، داشته باشیم. عموما این زیرساخت‌ها تجهیزات گران قیمتی به نظر می‌رسند، اما برای کشور ما به شدت مورد نیاز و در عین حال قابل حصول هستند.

نیلی با تاکید بر اینکه در حوزه تربیت نیروی انسانی و دانش تخصصی هوش مصنوعی مشکلی وجود ندارد و دانشگاه‌ها می‌توانند نیروی بسیار کارآمدتر برای فعالیت‌های فناورانه تربیت کنند، افزود: صورت مسئله‌ این است که باید کاری کرد که با «حکمرانی داده»، وضع قوانین مناسب، بازکردن قفل‌های داده و تغییر نگاه امنیتی به نگاهی کاربردی نسبت به داده و هوش مصنوعی، بتوانیم زمینه‌ای فراهم کنیم که بخش خصوصی رشد سریع‌تر و بیشتری در کشور داشته باشد، دانشگاه‌ها مرکز نوآوری و تیم‌سازی شوند و از سوی دیگر حاکمیت هم مشتری هوش مصنوعی شود.

وی گفت: اکنون هوش مصنوعی می‌تواند در سطح کلان کشور، با تحلیل داده‌­های فضای مجازی و داده‌های ملی به فرایند تصمیم گیری بهتر در زمینه‌­های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی کمک کند. برای این مسئله‌ باید حاکمیت به عنوان مشتری جدی و بزرگ هوش مصنوعی با سازوکار اقتصادی مناسب وارد شود تا بخش خصوصی بتواند به مردم، بخش خصوصی، دولتی و حاکمیت خدمات ارائه دهد. بنابراین یکی از مشتریان جدی هوش مصنوعی حاکمیت‌ها هستند.

نیلی تاکید کرد که البته حاکمیت نباید هوش مصنوعی را جزئی از بدنه حاکمیتی بداند و باید از خدمات بخش خصوصی استفاده کند.

ضرورت توجه به «هوش مصنوعی آینده»

رئیس گروه مطالعات هوش مصنوعی دانشگاه تهران اضافه کرد: اگر می‌خواهیم جزو کشورهای برتر دنیا شویم، باید از اکنون بر «هوش مصنوعی آینده» سرمایه‌گذاری جدی کنیم. روندهای «هوش مصنوعی آینده» با هوش مصنوعی فعلی تفاوت‌هایی جدی خواهد کرد که یکی از تفاوت‌های جدی آن استفاده از دانش علوم شناختی و مغز در توسعه و بکارگیری هوش مصنوعی است؛ چرا که با تحلیل بسیاری از داده‌ها، به دنبال فهم رفتار جامعه و افراد هستیم.

وی ادامه داد: ما در واقع به دنبال درک قواعد و روندهای اجتماعی هستیم تا حکمرانی و سیاست‌گذاری بهتری در راستای منافع مردم داشته باشیم و ابزارهایی بسازیم که مردم بهتر از آن بهره بگیرند؛ برای نمونه اکنون کاربر است که باید بیاموزد چگونه از تلفن همراه خود استفاده کند، اما «هوش مصنوعی آینده» زمینه‌ای را فراهم می‌کند که در آن باید دستگاه تلفن همراه یاد بگیرد که چگونه به کاربر خود خدمات بدهد. بنابراین لازم است «منِ انسان» را بهتر بشناسیم و این دانش را در هوش مصنوعی کاربردی کنیم. این امر به تولد نسلی نو در هوش مصنوعی منجر خواهد شد. در ایران این امر با عنوان «تبدیل داده کاوی هوشمند به توان شناختی» در حال پیگیری است.

نیلی تاکید کرد، ترکیب هوش مصنوعی و علوم شناختی برای آینده کشور ضرورتی جدی است که باید بدون تاخیر و به صورت فراگیرتر به آن توجه داشت و آن را پیگیری کرد.

ضرورت تسریع در سیاست‌گذاری

نیلی توضیح داد: کشورهای همسایه ما اکنون مشتری بسیار جدی نیروهای ما هستند؛ شرکت‌های خارجی از نیروهای ایرانی و در داخل کشور برای توسعه هوش مصنوعی‌شان استفاده می‌کنند. اگر این روال ادامه پیدا کند، ما بیشتر عقب خواهیم ماند و جهش در زمینه هوش مصنوعی در کشور غیرممکن است.

وی با تاکید بر توجه کشورها به بهره‌گیری از هوش مصنوعی در مسیر تقویت امنیت و اقدامات ضد امنیتی علیه دیگر کشورها، اظهار داشت: یکی از نکاتی که کشورها در راستای ایجاد امنیت و مدیریت کلان از هوش مصنوعی بهره می‌گیرند، در راستای افزایش تاب آوری جامعه است. مسلماً وقتی کشور از هوش مصنوعی استفاده کند، به لحاظ اقتصادی، اجتماعی، علمی-فناوری و دیگر ابعاد رشد می‌کند، با این رشد تاب‌آوری کشور افزایش می‌یابد.

این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: هوش مصنوعی یکی از کلیدی‌ترین ابزارهای توسعه اقتصادی، تولید علم و فناوری، و تغییرات جدی در مدل زندگی مردم و حتی راهبری و مدیریت جامعه است، بنابراین ما باید برای کشورمان این تحول جدی را در نظر داشته باشیم. از سوی دیگر با تسلط بر هوش مصنوعی می‌توانیم از داده‌هایی که به دست می‌آوریم، برای حفظ و ارتقای امنیت خود نیز استفاده کنیم.

نیلی گفت: متاسفانه ما در زمینه کاربرد هوش مصنوعی از جایگاهی که مدنظر داریم، فاصله زیادی داریم، اما خبر خوب این است که به لحاظ نیروی انسانی و تسلط بر دانش هوش مصنوعی، به شرط بهبود تعاملات علمی‌مان با دنیا در جایگاه خوبی قرار داریم و این ظرفیت، راه را برای رسیدن به برتری کوتاه کرده است. برای رشد پایدار و سریع لازم است زیست­‌بوم هوش مصنوعی طراحی و پیاده سازی شود و از حرکت­های موردی و موضعی و نمایشی پرهیز کنیم.