مدیریت درگیری‌های آب چالش اجتناب‌ناپذیر بین ملت‌ها برای دستیابی به امنیت محیط‌زیستی است. وقتی محیط‌زیست آنچنان تخریب یافته که نمی‌توان زندگی سالمی داشت، وضعیتی از عدم امنیت محیط‌زیستی برای مردم تحت تأثیر این شرایط به وجود می‌آید. امروزه تغییرات محیط‌زیستی و امنیت انرژی دارای درجه مهمی در دیپلماسی است. رویکردهای جامعی که توسط کنوانسیون رامسر به‌عنوان یک کنوانسیون بین‌المللی به خدمت گرفته شده‌اند نه‌تنها پتانسیل این را دارند که مانع درگیری‌ها بشوند، بلکه می‌توانند باعث ایجاد صلح‌های درازمدت بعد از درگیری شوند. به‌علاوه رویکرد اکوسیستمی به حفاظت از تالاب‌ها کل سیستم را حفاظت می‌کند. کنوانسیون رامسر می‌تواند بستر نهادی و قانونی مناسبی برای دریافت حقابه‌ها و حفظ اکوسیستم‌های تالابی بین‌المللی فرامرزی ایران ایجاد کند، بنابراین ضرورت دارد تا به‌عنوان یک فرصت جدی مدنظر مسئولان قرار گیرد.

مدیریت درگیری‌های آب، چالش اجتناب‌ناپذیر بین ملت‌ها برای دستیابی به امنیت محیط‌زیستی است.(1) وقتی محیط‌زیست آنچنان تخریب یافته است که نمی‌توان زندگی سالم داشت، وضعیتی از عدم امنیت محیط‌زیستی برای مردم متأثر از این شرایط به وجود می‌آید. امروزه تغییرات محیط‌زیستی و امنیت انرژی دارای درجه مهمی در دیپلماسی است.(1) وقتی دسترسی به منابع، به‌ویژه آب، در معرض تهدید قرار می‌گیرد، شرایط جامعه پرمخاطره خواهد شد. وجود آب برای کشاورزی ضروری است، بنابراین عدم امنیت آبی سریعاً و ضرورتاً به عدم امنیت غذایی تعبیر می‌شود. عدم وجود امنیت محیط زیستی به صورت بحرانی بر روی فقرا که عموماً برای بقای خود به منابع طبیعی وابسته‌اند اثر می‌گذارد. وقتی تغییر محیط‌زیستی فاجعه‌آمیزی مانند سیل یا زلزله، به‌ویژه در جامعه‌ای که قبلاً در معرض تنش محیط‌زیستی بوده و دارای زیرساخت‌های سیاسی مناسب نیز نیست به وجود بیاید، معمولاً عدم امنیت محیط‌زیستی افزایش می‌یابد. به‌طور مثال سیل در روستاهای پاکستان و یا زلزله در هائیتی در 2010 و 2011. (1)

بازتعریف امنیت به‌‌ نحوی‌که حفاظت در مقابل تهدیدات محیط‌زیستی نیز در آن بگنجد در سال‌های اخیر مطرح شده است. این تغییر یا بسط مفهوم در مورد ذات امنیت برای شمول تهدیدات منابع پایداری حیات، مانند آب، اولین بار در 1987 در کمیسیون جهانی محیط‌زیست و توسعه به رسمیت شناخته شد و پس از آن بارها توسط سازمان ملل و وزارت دفاع آمریکا مورد تأکید قرار گرفت. خاورمیانه و شمال افریقا بر اساس شاخص ریسک آب که توسط مشاور بریتانیایی Maplecroft تهیه ‌شده است کمترین امنیت آبی را دارند. خاورمیانه با 370 میلیون شهروند و با نرخ رشد بالای جمعیت، تنها 7 درصد از آب شیرین جهان را در اختیار دارد. در سال 2010 پیش‌بینی ‌شده بود که یمن احتمالاً اولین کشوری است که خشک خواهد شد. ناامنی آب از بزرگ‌ترین قاتلان پاکستان خواهد بود: یک‌سوم پاکستانی‌ها دسترسی به آب سالم ندارند و بیماری‌های مربوط به آب سالی 2/1میلیون نفر را درگیر می‌کند. روزی 630 کودک درگیر این بیماری‌ها می‌شوند.(2) کشورهایی مانند بحرین، از طریق تأسیسات گرانی مانند نمک‌زدایی با این شرایط سازگار شده‌اند. با‌ این حال هم تنها اندکی برای تغییرات سریعی که پیش‌بینی می‌شود در نتیجه تغییرات اقلیمی گسترده در منابع به وجود خواهد آمد و منجر به ناامنی محیط زیستی خواهد شد، آماده هستند. تغییرات فزاینده سیکل هیدرولوژیکی که پیش‌بینی شده‌اند رخدادهای شدیدی مانند ذوب شدن یخ‌های قطبی، امواج گرمایی، تغییرات سیستمیک بلندمدت مانند افزایش بیابان‌زایی را تشدید خواهند کرد. نقاط کلیدی که پیش‌بینی می‌شود تنش‌های آبی جدی را تجربه خواهند کرد شامل شمال و جنوب آفریقا، خاورمیانه و مرکز، جنوب شرقی و جنوب آسیاست.

در برخی موارد عدم امنیت آبی منجر به خشونت شده، مانند کوچابامبادر بولیوی در 2000. در این مورد بازار آب، فشار مالی بر جوامع محلی ایجاد کرد و منجر به برافروختن آتش یک اعتراض خشونت‌آمیز شد. کشور در وضعیت اضطراری قرار گرفت و ارتش ناچار به مداخله شد.(3) اعتراضات در زمینه دسترسی به آب در چین، پاکستان، هند، کنیا و آمریکا نیز وجود داشته است. 8 ملت از 10 ملت تحت تنش‌های آبی در بین 50 ملت فقیر جهان هستند. بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان به آب آشامیدنی سالم دسترسی ندارند و سه میلیارد نفر به بهداشت دسترسی ندارند.(2) بیست درصد از اراضی کشاورزی به دلیل کیفیت پایین آب دچار شوری شده‌اند. مصر بیش از 95 درصد آب خود را استفاده کرده است. این مثال‌ها نشان می‌دهد که چگونه امنیت محیط زیستی می‌تواند به امنیت ملی نزدیک باشد. عدم امنیت محیط زیستی این پتانسیل را دارد که به درگیری منطقه‌ای تبدیل شده و یا منجر به ایجاد پناهنده‌های محیط‌زیستی شود که به دنبال منابع مطمئن‌تر محیط‌زیستی در جای دیگر هستند. فعلاً موردی مناسب‌تر از سودان نمی‌توان مثال زد که پس از یک جنگ داخلی 50 ساله، تنش آبی باعث تشدید وخامت اوضاع شده است. افزایش بیابان‌زایی، در کنار فقدان حکمرانی مؤثر و کارآمد که بتواند مسائل پیچیده محیط زیستی را حل کند، این وضعیت را وخیم‌تر نموده است. آیا مداخله زودهنگام و نشان دادن عوامل تنش محیط‌زیستی مانند کمبود آب می‌توانست بخشی از درگیری‌ها را کاهش دهد؟

روش‌های برخورد با عدم امنیت محیط‌زیستی در سطح جهانی مورد بحث قرارگرفته است. یکی از نگرانی‌ها این است که به جای آژانس‌های توسعه‌ای، ارتش در روند مذاکره برای منابع آبی مشترک دخالت کند. بسیاری از کشورهای کمتر توسعه‌یافته می‌ترسند که این رویکرد توسعه اقتصادی را ( از طریق محدود کردن دسترسی و استفاده از منابع طبیعی) مختل کند و یا اینکه این رویکرد برای تأمین منافع کشورهای ثروتمندتر از طریق دادن کنترل و یا دسترسی بیشتر برای منابع استفاده شود.

یکی از عناصر ضروری برای برخورد با استرس‌های محیط‌زیستی، نهادهای سیاسی تاب‌آور است که بتواند منابع را به‌طور کارایی در موارد کمبود و یا تغییرات سریع مدیریت کنند.(4) اگر نرخ تغییرات محیط‌زیستی از توانایی سازگاری یک جامعه افزون شود، امنیت به دلیل فقدان توان دولت برای مقابله با مشکل به خطر می‌افتد. تهدیدی مانند کاهش دسترسی به آب به ندرت به تنهایی آتش جنگی را شعله‌ور کرده است، اما پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که تغییر اقلیم تهدیدات بیشتری را در زمینه دسترسی به آب کافی ایجاد خواهد کرد، بنابراین مشخص نیست که این الگوی بی‌خطر ادامه یابد. یک عامل مشارکت جویانه و پیشگیرانه، رویکرد کنشگرانه در مدیریت آب است، که باعث واکنش نشان دادن سریع به تغییرات می‌شود و می‌تواند با انعطاف لازم احتمال درگیری در سایر مناطق جهان را کاهش دهد. مشارکت در ظرفیت‌سازی به‌اندازه اعتمادسازی بین همسایگان از طریق یک سیستم اثبات شده مدیریت به هم پیوسته در سیستم‌های فرامرزی می‌تواند مهم باشد. کنوانسیون رامسر پیمان محیط‌زیستی بین‌المللی با مأموریت« حفاظت و استفاده هوشمندانه از تالاب‌ها از طریق اقدامات بومی، منطقه‌ای و ملی و همکاری‌های بین‌المللی» می‌تواند به عنوان کمکی برای دستیابی به توسعه پایدار در تمام جهان و گسترش همکاری‌های فرامرزی سیستم‌های هیدرولوژیک مورد استفاده قرار گیرد.

این متن با تمرکز بر همکاری‌های بین‌المللی، پتانسیل کنوانسیون رامسر برای دستیابی به نقش دیپلماتیکی قوی بین کشورهایی که دارای تالاب‌های فرامرزی هستند را بررسی می‌کند. کنوانسیون پتانسیل زیادی برای ایفای نقش دیپلماتیک قوی بین کشورها به نحوی که به ظرفیت‌سازی برای حکمرانی مؤثرتر و افزایش امنیت محیط زیستی شهروندان منتج شود، دارد.(4)

پرندگان آبزی و مهاجر که در تالاب‌ها استقرار دارند و یا تخم‌گذاری می‌کنند، درکی از مرزهای سیاسی ندارند. تالاب‌ها به دلیل کارکردهای تأمین‌کنندگی آب آشامیدنی، آبیاری، فیلتر آلودگی‌ها، تأمین آب زیرزمینی، کنترل سیلاب، جذب کربن و زیستگاه آبزیان اهمیت بیولوژیکی بالایی دارند. تنها جنگل‌های بارانی تنوع ‌زیستی و تولید بالاتری از تالاب‌ها دارند. کنوانسیون رامسر در 1971 در شهر رامسر به عنوان رسمی کنوانسیون تالاب‌های بین‌المللی به‌ ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی بنا نهاده شده و معاهده‌ای بین دولت‌هاست. کنوانسیون رامسر به‌عنوان اولین کنوانسیون مدرن جهانی در حفاظت یک زیستگاه ویژه مثل تالاب است و در حقیقت شبکه‌ای بین‌المللی است که حفاظت تالاب‌ها را در یک مقیاس فراملی و با رویکردی طبیعت‌ ‌محور نشانه گرفته است. کنوانسیون حمایت بین‌المللی گسترده‌ای دارد، در حال حاضر 160 کشور عضو کنوانسیون هستند و 1953 تالاب با اهمیت بین‌المللی نیز ثبت شده‌اند(کتاب راهنمای کنوانسیون) و 234 تالاب حالت فرامرزی دارند.(5) چهارچوب بین‌المللی کنوانسیون رامسر در ایجاد ظرفیت نهادی برای شناسایی تالاب‌ها و برای همکاری بین کشورهایی که تالاب‌های مشترک دارند کمک می‌کند و دیپلماسی محیط‌زیست را ایجاد می‌کند. وجود ساختارهای نهادی کارا برای حفاظت از آب و برای اطمینان از توزیع عادلانه آب ضروری است.

حفاظت آب و تنش‌های موجود بر سر آن مسئله پیچیده بین‌المللی است. هر تالاب سیستم اکولوژیکی، مسائل اجتماعی و محدودیت‌های منحصر به فردی دارد. به‌طور مثال، صحبت از ایجاد پارک حفاظتی مشترک برای احیای تالاب‌های بین‌النهرین- بین ایران و عراق که از قرن 17 شاهد تنش‌های مرزی بوده- است.(5) تحقیقات نشان می‌دهد که روی‌هم‌رفته، کشورها بر روی منابع آب مشارکت و تعامل دارند و وقتی که بحث دسترسی به آب می‌رسد عقلانیت حاکم می‌شود. این سرمایه‌ای است که آب را دارای نقش کلیدی در دیپلماسی می‌نماید. هند و پاکستان سال‌ها بر روی رودخانه سند همکاری مشترک داشته‌اند. اسراییل و اردن گفتگوهای میز پیک‌نیک (6) (Picnic Table Talks) برای حل مسئله آب داشتند. هر دو موافقت‌نامه در حال جنگ نیز برقرار بود. در طول تاریخ هیچ جنگی منحصراً بر سر مسئله آب شروع نشده است. می‌توان گفت، وقتی‌که دسترسی به آب مورد تهدید قرار می‌گیرد یا اینکه عدم دسترسی به آب مطرح می‌شود آتش تنش‌ها تندتر می‌شود. سؤال کلیدی این است که آیا این الگو در برابر بدتر شدن شرایط به خاطر تغییر اقلیم و رشد جمعیت کنترل نشده مغلوب خواهد شد؟ بررسی نقش کنوانسیون رامسر به‌عنوان بین‌المللی در مدل دیپلماسی محیط‌زیست حائز اهمیت است. آیا همکاری بر مبنای یک مأموریت دانش‌محور در زمینه حفاظت آب می‌تواند اعتماد و اطمینان ایجاد کند و به‌عنوان نقطه غالب در زمینه‌های سیاسی عمل کند؟(4) آیا مأموریت علمی می‌تواند بر رقابت‌های سیاسی پیروز شود؟شواهد نشان می‌دهد که این امکان‌پذیر است: در همین زمان دانشمندان اسراییل و فلسطین علیرغم موقعیت‌های سیاسی که امکان وخیم شدن روابط‌شان زیاد است، باهم بر روی پروژه‌های مشترک کار می‌کنند. تنش‌های محیط‌زیستی می‌توانند باعث به وجود آوردن درگیری و یا تشدید آن‌ها شوند. مدیریت پایدار منابع طبیعی می‌تواند درگیری‌ها را کاهش دهد و پایه‌هایی برای همسایگی پایدارتر و مستدام‌تر فراهم آورد. رویکردهای جامعی که توسط کنوانسیون رامسر به خدمت گرفته شده‌اند نه‌تنها پتانسیل این را دارند که مانع درگیری‌ها بشوند، بلکه می‌توانند باعث ایجاد صلح‌های درازمدت بعد از درگیری شوند. به‌علاوه رویکرد اکوسیستمی به حفاظت از تالاب‌ها کل سیستم را حفاظت می‌کند. بر اساس ماده 5 کنوانسیون، همکاری‌های بین‌المللی به ‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی کنوانسیون به عنوان هدف بیان شده است. (7)

بین بسیاری کشورها بی‌اعتمادی حاکم است و یا اینکه در تضاد مستقیم با دیگر کشورها- در برخی سطوح- هستند، به ویژه وقتی که منابع کافی برای جوامع در حال تهدید وجود ندارد. کنوانسیون رامسر قبلاً به صورت فعالانه همکاری‌هایی را در سرتاسر جهان ایجاد کرده است و منجر به تهیه و تدوین سیزده برنامه موفق بین‌المللی شده است.(5) البته این کار در سکوت و زیر چتر چرخه دیپلماسی صورت گرفته است. پرسش‌های زیر در مورد تالاب‌های بین‌المللی فرامرزی مطرح است:

آیا اجرای معاهده می‌تواند در جلوگیری از ایجاد درگیری‌ها کمک کند؟

آیا بخش‌هایی از معاهده می‌توانند درگیری‌های موجود را کاهش دهند؟

کنوانسیون چه نقشی در مشارکت در ایجاد صلح پایدار می‌تواند داشته باشد؟(8)

رویکرد اکوسیستمی حفاظتی ایجاب می‌کند که تالاب در یک منطقه جغرافیایی زیستی بزرگ‌تر بررسی شود. این امر با استفاده از معیارهای بیولوژیکی و فیزیکی مانند اقلیم، نوع خاک، پوشش گیاهی و غیره صورت می‌گیرد. با اعمال این معیارها مشخص می‌شود که بسیاری از مناطق زیستی فرامرزی هستند. بر اساس ماده 5 کنوانسیون کشورها تشویق می‌شوند برای مدیریت سیستم تالابی مشترک باهم همکاری کنند. طرف‌های متعاهد، تالاب‌های موجود با چنین شرایطی را به‌ عنوان سایت‌های فرامرزی رامسر انتخاب می‌کنند. استاندارد سخت گیرانه ای برای این اکوسیستم‌های مشترک وجود ندارد و به سادگی و در قالب چهارچوب موجود در کنوانسیون همکاری مشترک امکان‌پذیر است. مجارستان و اسلواکی اولین کشورهایی بودند که سایتی فرامرزی را به عنوان تالاب بین‌المللی اعلام کردند. سایت Baradla Cave System and Domicaاعلام و برنامه همکاری مشترک نوشته شد.(9)

در حال حاضر 13 «رامسر سایت» رسمی وجود دارد که به‌صورت اشتراکی مدیریت می‌شود. دریاچه پرسپا در نواحی مرزی بین آلبانی، یونان، و جمهوری سابق یوگسلاوی وجود دارد و نمونه موفقی از یک پروژه رامسر سایت فرامرزی است.(10) تعیین این اکوسیستم‌ها به عنوان تالاب‌های فرامرزی فرصت‌ها و البته پیچیدگی‌هایی ایجاد می‌کند. توافق‌های دو یا چندجانبه محیط‌زیستی با ارتقای مدیریت مشترک از طریق برنامه توسعه مشارکتی تلاش کردند تا این مشکلات را به نمایش بگذارند. اجرای چنین برنامه‌هایی ممکن است شامل حفاظت طبیعت، حفاظت فرهنگ و توسعه اقتصادی مشترک و یا کاهش تنش‌های سیاسی برای استفاده از منابع باشد.(5) این همکاری‌ها ممکن است سبب توسعه اقتصادی شود. رویکرد منطقه‌ای به مدیریت اکوسیستم‌ها می‌تواند موجب ارتقای فرصت‌های اقتصادی بین‌کشورها در قالب پروژه‌هایی مانند توسعه تجارت یا بهره‌برداری مشترک پایدار از منابع طبیعی شود. ممکن است ظرفیت‌سازی های بیشتری انجام شود و یا ممکن است تمرکز بر روی ایجاد اعتماد و اطمینان بین همسایگان صورت گیرد. نسخه و نتیجه واحدی برای همه ایجاد نمی‌شود. نتیجه، مجموعه‌ای از ابتکارات حفاظتی منحصربه‌فرد است، مانند ابتکارات تالاب‌های مدیترانه. بسیاری از این تالاب‌های فرامرزی در نواحی مستعد تنش و درگیری هستند، که زمینه مناسبی برای این تحقیق به شمار می‌آیند. اگرچه همه آنها رامسر سایت نیستند. پنج کشور آسیای میانه ، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان صدها پروژه آبی مشترک دارند. سازمان دوستان زمین خاورمیانه پروژه‌های مدیریت آب و پسماند مشترک بین مرزهای اسراییل، اردن و فلسطین را هدایت می‌کنند. اولین سایت فرامرزی رسمی آفریقا بین گامبیا و سنگال است که بین پارک ملی نیومی در گامبیا و پارک ملی دلتای سالومدر سنگال را در بر می‌گیرد.(5)

یک تالاب مرزی بین بورکینافاسو و مالی (Kokorou – Namga Complex) به‌صورت مشترک مدیریت می‌شود.آیا این پروژه‌ها نشان‌دهنده این است که درگیری‌ها رو به بهبود است؟ به نظر می‌رسد بین آنها اعتمادسازی و ظرفیت‌سازی شده است؟(11) در حال حاضر بیش از 1800 تالاب در سراسر جهان در لیست تالاب‌های تحت حفاظت کنوانسیون رامسر قرار دارند که ایران از لحاظ تعداد تالاب‌های ثبت‌شده در این کنوانسیون از بین 160 کشور در مقام 19 قرار دارد .(11)

در ایران بیش از 86 تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده و 36 تالاب در قالب 24 سایت در کنوانسیون ثبت شده‌اند. از بین تالاب‌های ثبت‌شده بین‌المللی تالاب‌های هامون(صابری، هیرمند و پوزک) جزو تالاب‌های فرامرزی هستند. همچنین تالاب هورالعظیم علیرغم اینکه قسمت ایرانی آن ثبت بین‌المللی نشده است، جزو تالاب‌های بین‌المللی فرامرزی محسوب می‌شود.(12) با توجه به سدسازی‌ها و برنامه‌های آبی کشورهای همسایه (ترکیه و افغانستان) و مباحث مطروحه در خصوص حقابه محیط زیستی این تالاب‌ها به نظر می‌رسد که کنوانسیون رامسر می‌تواند بستر نهادی و قانونی مناسبی برای دریافت حقابه ها و حفظ اکوسیستم‌های تالابی بین‌المللی فرامرزی ایران ایجاد کند، بنابراین ضروت دارد تا به‌عنوان یک فرصت مدنظر جدی مسئولان قرار گیرد.

منابع

(1)Pamela Griffin and Saleem Ali.(2012). Wetland Diplomacy: Transboundary Conservation and Ramsar.ourworld.unu.edu

(2)http://www.un.org/en/development/desa).2014)

(3) Tirumalai-Kamala.(2016).What has happened in Bolivia since Bechtel was kicked out, in terms of water rights, costs, and quality of life? https://www.quora.com/What-has-happened-in-Bolivia-since-Bechtel-was-kicked-out-in-terms-of-water-rights-costs-and-quality-of-life.

)4( Jing Lee. (2015). The governance of wetland ecosystems and the promotion of transboundary water cooperation- opportunities presented by the Ramsar Convention, Water International.2015.vol.40. No. 1, 33–47

)5( Pamela J. Griffin & Saleem H. Ali.(2014). Managing transboundary wetlands: the Ramsar Convention as a means of ecological diplomacy, The Psychonomic Society Inc. 2014.

(6)Lessons Learned from the Israeli-Jordanian Water Agreement. Chapter Four(2003).http://www.transboundarywaters.orst.edu/publications/related_research/berland/berland_part4.html

{7} دفتر حقوقی و امور مجلس سازمان حفاظت محیط‌زیست. 1383. مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط‌زیست ایران، جلد دوم (معاهدات بین‌المللی). 848 صفحه.

(8) Saleem Ali.(2010). Ecological diplomacy – can we use environmental conservation to build peace? Lecture. United Nations University. http://archive.ias.unu.edu/sub_page.aspx?catID=8&ddlID=1270

(9) Vasilijević Maja, et all.(2014). transboundary conservation, a systematic and integrated approach. http://naturalresourcespolicy.org/docs/tbc-bpg-2015.pdf

(10)Dimitrija Sekovsk, Integrated Management of the Transboundary Prespa Lake Basin: Experiences, Achievements and challenges…https://www.unece.org/fileadmin/DAM/env/documents/2013/wat/11Nov_1/Sekovski_Prespa.pdf

(11) Pamela J. Griffin.(2012)The Ramsar Convention:A new window for environmental diplomacy?https://i.unu.edu/media/ourworld.unu.edu-en/article/4660/Ramsar_IEDSResearchSeries.pdf

(12) راهنمای تالاب‌های ایرانی ثبت‌شده در کنوانسیون رامسر، مسعود باقرزاده کریمی، مهبد روحانی رانکوهی، انتشارات سازمان حفاظت محیط‌زیست، 1385، 183 صفحه.

منبع: شبکه مطالعات سیاستگذاری عمومی