الی جرمانیه و قادر لیک در پژوهشی که شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا منتشر کرد، نوشتند: با حضور نظامی روسیه در سوریه، نیروهای مسلح ایران و روسیه عملیات مشترک در سوریه را برنامه‌ریزی می‌کنند. در اوست 2006 روسیه موج جدیدی از بمب افکن‌های راهبردی با استفاده از پایگاه هوایی ایران برای بمباران مواضع مخالفین سوری بکار گرفت. همکاری نظامی روسیه و ایران توجه جهانیان را به خود جلب کرد. این همکاری پیام روشنی برای غرب دارد بدین مفهوم که این دو کشور برای دفاع از منافع از خود در سوریه مصمم هستند. نکته حائز اهمیت این است که همکاری نظامی اخیر دو کشور بیانگر تعمیق ارتباطات سیاسی و دفاعی فیمابین می‌باشد.

نزدیکی مسکو – تهران در سوریه پیامدهای جدی برای اروپا داشته‌است. این همکاری موقعیت بشار اسد را تقویت کرده، خشونت را افزایش داده، منجر به هجوم سیل عظیمی از پناهندگان به اروپا شده و قاره سبز را بیش از پیش در مسیر دیپلماتیک به حاشیه رانده‌است. اروپا باید ماهیت پویایی جدید در روابط روسیه – ایران را درک کند چراکه همکاری این دو کشور سیاست‌های اتحادیه اروپا و آزادی عملش را در چند حوزه ازجمله در خاورمیانه و حوزه اوراسیا متاثر خواهد ساخت. مناسبات بین روسیه و ایران بدون نوسان نبوده‌، اما باید به یاد داشت در حالی که کشورهای غربی به شکل ادواری همه روابط خود با ایران را مسدود ساخته‌اند، اما روسیه هرگز دست به چنین اقدامی نزده‌است.  یک چشم‌انداز مشترک دیگر برای ایران و روسیه مخالفت آنها با  سیاست تغییر رژیم غرب از طریق بکارگیری قدرت نظامی یا انقلاب‌های رنگی است.

سوریه؛ آزمونی برای همکاری

مشترکات بین رویکردهای دو کشور نسبت به مناسبات بین‌المللی منجر به رهیافت مشترک طرفین در بحران سوریه شده‌است. ایران بدنبال پیشبرد منافع منطقه‌ای است و احساس می‌کند منافعش در خاورمیانه ازجمله در سوریه از سوی آمریکا تضعیف شده‌است.

از دید روسیه اشتباهات غرب در عراق و لیبی و آشفتگی منطقه‌ای که بر بهار عربی سایه افکنده‌است منجر به پاسخ نظامی مسکو به اقدامات غرب در سوریه شده‌است. حضور روسیه در سوریه اولا برای جلوگیری از سقوط دولتی دیگر و ثانیا برای تقویت موقعیت خود در خاورمیانه است. اقدامات روسیه در سوریه برای جلوگیری از اجرای سیاست تغییر رژیم غرب است. روسیه در سوریه به دنبال متحد است و ایران را یک متحد خوب در سوریه قلمداد می‌کند. ایران کشوری نسبتاً قدرتمند هم از حیث موقعیت داخلی و از منظر توان و ظرفیت منطقه‌ای بشمار می‌رود. از این حیث ایران یک بازیگر جذاب و باثبات با یک دولت کارآمد است که می‌تواند منافع روسیه در سوریه را به پیش ببرد.   

زمینه‌های همگرایی بین روسیه و ایران

هدف مشترک روسیه و ایران حفظ دولت اسد برای پیشبرد منافع اساسی است. حفظ حکومت اسد و تمامیت ارضی سوریه برای ایران جهت استمرار حضور در لبنان و ارائه کمک به حزب‌ا… و ایجاد عمق استراتژیک برای این گروه در مقابل اسرائیل و آمریکا بسیار حائز اهمیت است. سقوط سوریه موقعیت منطقه‌ای آنها را تضعیف خواهد ساخت.  برای روسیه موقعیت سوریه بعنوان تنها پایگاه خارجی‌اش در خاورمیانه ارزش بنیادی دارد. روسیه بطورخاص نسبت به سقوط یک دولت نگران است چراکه پیامدهای چنین سقوطی می‌تواند گسترش بی‌ثباتی و خشونت و رشد افراطی‌گری در خاورمیانه باشد. مسکو با حضور نظامی در سوریه، به موقعیت مناسبی برای گفتگو با آمریکا بعد از الحاق کریمه دست یافته‌است. روسیه همچنین بدنبال ارسال این پیام است که بهترین شیوه رسیدگی به آشفتگی و بی‌ثباتی داخلی حمایت از یک رهبر مشروع و قانونی است.

در روزهای آغازین بحران سوریه معارضین سوری و حامیان آنها امید داشتند  که شکاف و اختلافی بین روسیه و ایران بر سر اسد بروز کند. اما تاکنون این دو کشور نسبت به سرنوشت اسد اتفاق نظر داشته‌اند. روسیه و ایران همچنین بر این نظرند که سرنوشت اسد باید بدون پیش‌شرط و در میز مذاکرات تعیین شود.

توازن بین بازیگران منطقه‌ای

اگرچه درحال حاضر ایران مهمترین شریک روسیه در خاورمیانه بشمار می‌رود اما تنها شریک مسکو در این منطقه نیست. روسیه مایل است یک رابطه مثبت با رقبای منطقه‌ای ایران از قبیل عربستان، اسرائیل و مصر نیز داشته باشد. برخی از کشورها اهرم فشار مناسبی در برابر روسیه دارند. عربستان بازیگر مهمی در قضیه تعیین قیمت نفت بشمار می‌رود و اسرائیل در فروش سلاح به گرجستان تاثیرگذار است. 

توازن مجدد

برقراری توازن مجدد بدین مفهوم است که توافق هسته‌ای ایران با کشورهای 1+5 فرصت مناسبی برای تهران فراهم ساخته تا از یک مناسبات متوازن با قدرت‌های جهانی بجای ریسک وابستگی بیش از حد به روسیه برخوردار شود. بعد از رفع تحریم‌های سازمان ملل، ایران کارت بیشتری برای بازی کردن در عرصه سیاسی و اقتصادی بین‌المللی دارد و باید از این فرصت جدید بهره بگیرد.

آینده روابط تهران – مسکو

بحران‌های متعدد در خاورمیانه و علاقه متقابل برای عقب راندن آمریکا از منطقه احتمالا سکویی برای همکاری بیشتر بین روسیه و ایران خواهدبود. اتحاد روسیه و ایران بیش از آنچه که غربیها پیش بینی کرده بودند دوام خواهد داشت. بعلاوه، اتحاد ضد دولت اسلامی مسکو – تهران در سال‌های پیش‌رو تقویت خواهد شد.

آنچه که اروپا باید انجام دهد

اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن  باید وارد  فصل جدیدی از تعامل سیاسی و اقتصادی با ایران شوند. اما مناسبات آنها با روسیه تا زمانیکه مسئله اکراین و موضوع الحاق شبه جزیره کریمه حل نشود همچنان تیره خواهد بود. اتحادیه اروپا و کشورهای عضو برای پایان دادن به بحران سوریه باید با روسیه و ایران تعامل نزدیکی داشته باشند. اتحادیه اروپا باید بداند که فرصت دستیابی به انتقال کامل قدرت از اسد به مخالفین میانه‌رو از دست رفته‌است. مضافاً اینکه سقوط رژیم اسد بمعنای قدرت گرفتن گروههای اسلامی افراطی و تروریستی خواهد بود. از اینرو اتحادیه اروپا باید مسیر دیپلماتیک را ترغیب و تقویت کند و در این مسیر ایران و روسیه دو بازیگر بسیار مهم و تاثیرگذار هستند. اتحادیه اروپا و غرب باید دست از سیاست تغییر رژیم در سوریه بردارند و بدنبال راهکار سیاسی برای حل و فصل بحران سوریه باشند.

 توسعه روابط سازنده با ایران

وقتی موضوع اهداف امنیتی در خاورمیانه مطرح می‌شود، اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن باید تمایل بیشتری برای تعامل فعالانه با ایران برای بهره‌گیری از گشایش جدید ناشی از توافق هسته‌ای نشان دهند. اتحادیه اروپا همانند روسیه باید مناسبات موثر با همه بازیگران خاورمیانه ازجمله ایران و روسیه داشته باشد. داشتن چنین روابطی در شرایط کنونی باتوجه به نامعلومی مسیر سیاست خارجی آمریکا درقبال ایران و روسیه، موضوع پناهندگان و خطرات تروریستی از ناحیه دولت اسلامی بسیار حائز اهمیت است.

نقد و ارزیابی

آنچه که نویسنده در مطلب فوق به نگارش درآورده تحلیلی بر تحولات خاورمیانه خاصه مسئله سوریه و همکاری ایران و روسیه است. اگرچه بخشی از مطالب و تحلیل ارائه شده قابل قبول و برگرفته از نگاه کارشناسی است اما نگرش نویسنده و تحلیل جانبدارانه از رویکرد غرب موجب شده تا همه حقایق و واقعیات میدانی مورد تحلیل درست قرار نگیرد و بسیاری از ابعاد مغفول بماند. بخش عمده‌ای از مطلب فوق الذکر به حضور نظامی روسیه در سوریه اشاره و آن را تحولی در راستای پی‌جویی منافع مسکو در خاورمیانه نسبت می‌دهد درحالیکه بواسطه نگرش جانبدارانه و بدور از انصاف اشاره‌ای به درخواست کمک یک دولت قانونی و مشروع از دولت قانونی دیگر برای کمک به حفظ یکپارچگی سرزمینی و حاکمیت ملی خود در مقابل حملات گروههای افراطی و تروریستی که مورد حمایت گسترده کشورهای عربی منطقه خلیج فارس، آمریکا و برخی قدرت‌های اروپایی هستند نکرده‌است. روسیه به درخواست دمشق و دولت قانونی سوریه وارد این کشور شده‌است تا از وخامت اوضاع، کشتار بیشتر افراد بیگناه و کوتاه ساختن دست گروههای تروریستی و افراطی از قدرت جلوگیری کند.

در بخشی از گزارش به کمک‌های نظامی جمهوری اسلامی ایران به ارتش سوریه اشاره و حضور نیروهای ایرانی را موجب تقویت موقعیت اسد برشمرده‌است. همانگونه که پیشتر بیان شد وقتی موقعیت و یکپارچگی سرزمینی و حاکمیت ملی یک دولت مشروع و قانونی بواسطه زیاده‌خواهی برخی کشورهای عربی منطقه با حمایت از گروههای افراطی در خطر باشد منطق و عقل سلیم حکم می‌کند که از متحدین خود برای حفظ تمامیت ارضی و دفاع از مرز و بوم خود در مقابل تهاجم گروههای افراطی و دست اندازی برخی کشورها و نیروهای خارجی  درخواست حمایت کند. این امر مطابق منشور سازمان ملل و موازین حقوق بین‌الملل است. نویسنده مطلب فوق بواسطه تاثیرپذیری از نگرش‌های موجود در غرب از پرداختن به این امر مهم در گزارش خود خودداری کرده‌است. همانطوری که پیشتر ذکر آن رفت حضور ایران و روسیه در سوریه به درخواست یک دولت مشروع و قانونی صورت گرفته و نویسنده گزارش به واقعیت بسیار مهم اشاره‌ای نکرده‌است بلکه این حضور را صرفاً برای پی‌جویی منافع نسبت داده‌است. از سوی دیگر دنیای امروز جهان همکاری میان کشورها و واحدهای سیاسی همسو است. از اینرو دولت سوریه برای دفاع از منافع کشور و ملتش در مقابل تهاجمات کشورهای دیگر چاره‌ای جز درخواست کمک از کشورهای همسو نداشته‌است. 

در ادامه مقاله یادشده به همکاری نظامی روسیه و ایران در سوریه و نیز استفاده مسکو از پایگاه هوایی همدان برای بمباران مواضع گروههای تروریستی اشاره شده و آن را امری موقتی و گذرا خواند. واقعیات امروز جهان و منطقه نشان می‌دهد که زمینه‌های مشترک زیادی بین ایران و روسیه وجود دارد که دو کشور را به سمت یک همکاری با ثبات و بادوام سوق داده‌است. وجود نگرش یکسان دو طرف  نسبت به نظام بین‌‎الملل و مخالفت طرفین با نگرش غرب در خصوص کشورهای درحال توسعه موجب شده تا کشورهای مستقل و توانمندی همچون ایران و روسیه از ظرفیت‌های خود برای برقراری ثبات و امنیت در خاورمیانه بطور اعم و سوریه بطور اخص بهره بگیرند. بنظر می رسد همکاری روسیه و ایران گذرا و موقتی نبوده و بخشی از یک راهبرد مشترک برای تقویت صلح و ثبات در خاورمیانه است. بعلاوه، مبارزه با گروههای افراطی و تروریستی که چالش جدی جهان امروز است و وجود تهدید مشترک طرفین را برآن داشته است با استفاده از ظرفیت‌های یکدیگر در جهت برقراری یک همکاری سازنده و موثر برای رفع این چالش اقدام کنند.

به هر حال توافق ایران و روسیه برای شدت بخشیدن برخورد و مقابله با نیروهای جهادی و گروههای افراطی نشان دهنده جدی‌ترشدن همکاری و عزم جدی دو کشور برای از بین بردن دولت اسلامی و نجات مردم سوریه از وجود این گروهها است. بعلاوه، همکاری ایران و روسیه در مبارزه با تروریسم مرحله‌ای جدید از ثبات‌سازی در مناسبات فیمابین است و می‌تواند جایگزینی برای چارچوب مبتنی بر همکاری امنیتی بر محور ناتو باشد و حتی قابلیت ایجاد ترتیبات امنیتی جدید را دارد. این درحالیست که نویسنده گزارش فوق از پرداختن و تحلیل چنین ابعاد مهمی از مناسبات ایران و روسیه عمدا یا سهوا توجهی نکرده‌است.

موضوع دیگری که در گزارش یادشده بطور کامل و جامع بدان اشاره‌ای نشده مسئله چندجانبه‌گرایی در جهان امروز است. اگرچه این روند خوشایند برخی کشورهای غربی خاصه آمریکا نیست لکن همکاری ایران و روسیه و همکاری‌های مشابه میان دیگر کشورها در مناطق دیگر جهان حاکی از آن است که کشورها میل جدی به سمت دنیای چندقطبی برای حل معضلات و بحران‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی منطقه‌ای و جهانی دارند. این قبیل همکاری‌های دوجانبه را باید بخشی از گرایشات جهان امروز به سمت چندجانبه‌گرایی تعبیر و تحلیل کرد.