داریل کیمبال در تحلیلی که روی پایگاه اینترنتی “انجمن کنترل تسلیحات” منتشر شد، نوشت: شش سال پیش، اوباما وعده داد از ورود هند به گروه تامین‌کنندگان ‌هسته‌ای حمایت کند؛ سازمانی برای کنترل فن‌آوری ‌هسته‌ای که در سال 1975 و در واکنش به اولین انفجار آزمایش سلاح ‌هسته‌ای هند تاسیس شد. هند این سلاح را با استفاده از پلوتونیومی ساخت که با به دست آوردن فن‌آوری ‌هسته‌ای کانادایی و آمریکایی تولید کرده بود.

به نوشته وب‌سایت رسمی ‌NSG، انفجار آزمایشی هند در سال 1974 “نشان داد که فن‌آوری ‌هسته‌ای صلح‌آمیز انتقال یافته برای مقاصد صلح‌آمیز، ممکن است مورد سوء‌استفاده قرارگیرد.”

اکنون که دولت اوباما آخرین ماه ریاست جمهوری خود را می‌گذراند، به نظر می‌رسد تلاش‌های کاخ سفید برای فشار آوردن به دیگر کشورهای عضو NSG جهت پذیرش مجموعه‌ای از معیارهای حداقلی که ورود هند و دیگر کشورهای غیرعضو پیمان منع اشاعه (NPT) را به NSG میسر سازد، با توجه به مخالفت اصولی چند کشور مهم NSG  کاهش یافته است. دلیل این امر هم آن است که مقررات NSG فقط در فرایند تصمیم‌گیری مبتنی بر اجماع تغییر می یابد.

بر اساس سند دو صفحه‌ای تهیه شده توسط سفیر “رافائل ماریانو گروسی”، رییس سابق NSG به نمایندگی از طرف رئیس فعلی، سفیر “سانگ یونگ-وان” از کره جنوبی، نمایندگان دولت‌های عضو NSG اخیرا در وین گرد هم آمدند تا درباره 9 تعهد عمومی‌ که هند و دیگر کشورهای غیرعضو NPT برای برخورداری از تمامی‌ امتیازهای تجارت اتمی نیاز دارند، به بحث بنشینند.

تحلیل‌گران برجسته منع اشاعه استدلال کرده‌اند “هر گونه معافیت بیش‌تر از مقررات تجاری NSG برای کشوری ویژه و/یا عضویت بدون در نظر گرفتن گام های جبرانی برای تقویت منع اشاعه و خلع سلاح، موجب افزایش خطرات ‌هسته‌ای در آسیای جنوبی و تضعیف NSG و رژیم منع اشاعه ‌هسته‌ای در مقیاس وسیع تر خواهد شد.”

در سپتامبر 2008، ‌ایالات متحده و دیگر تولیدکنندگان عمده ‌هسته‌ای تلاش کردند معافیت ویژه ای برای هند در جریان اعمال مقررات NSG قایل شوند. این مقررات تجارت ‌هسته‌ای را با کشورهایی (از جمله هند) که پادمان‌های جامع آژانس بین المللی انرژی اتمی ‌(IAEA) را برای همه تاسیسات ‌هسته‌ای خود نپذیرفته اند، منع کرده است. معافیت دسترسی به بازارهای بین‌المللی سوخت ‌هسته‌ای در سال 2008 به هند داده شد که در نتیجه آن امکان استخراج اورانیوم از معادن داخلی برای تولید بمب آزاد شد. پاکستان با سرعت بخشیدن به ظرفیت تولید مواد شکافت پذیر خود و استقرار تسلیحات ‌هسته‌ای تاکتیکی به این اقدام واکنش نشان داد.

تحلیل‌گران در نامه ماه ژوئن خود به دولت‌های شرکت‌کننده در اجلاس NSG نوشتند “تلاش‌های جدید برای عضویت باید بر این اساس‌ صورت گیرد که بررسی شود‌ آیا دولت‌ها مجموعه‌ای مورد توافق قرار گرفته از معیارهای ملموس منع اشاعه و خلع سلاح را رعایت می کنند یا خیر.”

معیارهای پیشنهادی عضویت در یادداشت پیش‌نویس

بحث در میان 48 دولت عضوNSG  درباره عضویت کشورهای غیرعضو  NPTپس از تسلیم پیشنهاد رسمی هند و پاکستان ‌برای عضویت، جهت بررسی در نشست عمومی‌9 ژوئن ‌این گروه بالا گرفت.

نشست ماه ژوئن به یک فرایند مشاوره به ریاست گروسی انجامید.

در 6 دسامبر، گروسی “نسخه اصلاح شده یک پیش‌نویس «مبادله یادداشت‌ها» را برای متقاضیان غیرعضوNPT” منتشر کرد و در ابتدای یادداشت خود نوشت “هدف از‌ این یادداشت‌ها ارائه پایه و اساسی برای تعهدات و ادراک جهت ضمیمه کردن درخواست‌های متقاضیان غیرعضوNPT می‌باشد. ‌این سند منعکس کننده دیدگاه‌ها، نظرات و پیشنهادات دریافتی است.”

گروسی  گزارش داد که “… نقطه تلاقی منحصر به فردی از‌ ایده‌ها برای روشن ساختن معیارهای ملاحظات مربوط به مشارکت طرف‌های غیرعضوNPT  ایجاد شده است. ‌این ‌ایده‌ها را می‌توان در حوزه های رژیم پادمان‌های IAEA، ارکان NPT، توقف آزمایش‌های ‌هسته‌ای و روشن کردن‌ اینکه NSG چگونه با نقض ‌این تعهدات برخورد کند، خلاصه کرد.”

گروسی در یادداشت پیش‌نویس به متقاضیان غیرعضوNPT در مقام رییس NSG، خواستار “شفافیت بیش‌تر و تایید تعهدات زیر … متعاقب… درخواست متقاضی غیرعضوNPT برای عضویت در گروه تامین‌کنندگان ‌هسته‌ای” شد:

• اجرا و لازم الاجرا ساختن تفکیک واضح و دقیق تاسیسات ‌هسته‌ای فعلی و‌ آینده از تاسیسات ‌هسته‌ای غیرنظامی.
• ارایه و پایبندی به اعلامیه‌ای به IAEA که در آن تمامی تاسیسات ‌هسته‌ای غیرنظامی ‌فعلی و ‌آینده درج شده باشد.
• اجرای موافقتنامه پادمانی با IAEA که تمامی تاسیسات غیرنظامی ‌اعلام شده، و همه تاسیسات غیرنظامی ‌آینده را که IAEA و متقاضی غیرعضوNPT تعیین می کنند واجد شرایط برای پادمان هستند، پوشش می دهد.
• اجرای پروتکل الحاقی با IAEA که تأسیسات ‌هسته‌ای غیرنظامی ‌شناسایی‌شده را پوشش می‌دهد و همراه با موافقت‌نامه پادمان، اجازه می‌دهد تا IAEA انحراف احتمالی در استفاده از مواد ‌هسته‌ای تحت پادمان را کشف و تضمین کند که مواد ‌هسته‌ای مجاز صرفا برای مقاصد صلح‌آمیز استفاده می‌شود.
• تعهد به عدم استفاده در تاسیسات یا فعالیت های هسته ای خارج پادمان، از هر ماده‌ای که به طور مستقیم یا غیرمستقیم از یک دولت عضو NSG انتقال یافته باشد یا هرماده‌ای که از مواد انتقالی در تاسیسات غیرمجاز مشتق شده باشد.
• تعهد به انجام ندادن هرگونه آزمایش انفجاری ‌هسته‌ای.
• ارایه شرح روشنی از نیت، طرح‌ها و سیاست‌ها در حمایت از پیمان جامع منع آزمایش به هنگام تبدیل شدن به یک دولت عضو.
• تعهد به حمایت و تقویت رژیم عدم اشاعه و خلع سلاح با اقدام در جهت حذف کامل سلاح‌های ‌هسته‌ای و افزایش استفاده صلح‌آمیز از انرژی ‌هسته‌ای.
• درک اینکه به دلیل ماهیت منحصر به فرد تقاضانامه دولت های غیرعضوNPT، {متقاضی غیرعضوNPT}، به اجماعی با همه دیگر دولت‌های عضو NSG در خصوص اعطای امتیاز عضویت به هر یک از دیگر درخواست‌کنندگان غیرعضو NPT وارد شده است.

فرمول مشخص شده در پیش‌نویس گروسی محدودیت بسیار اندکی درباره عضویت در NSG تعیین می‌کند و جمله‌بندی آن مبهم است و امکان هرگونه تفسیری از آن مقدور است.

به علاوه،‌ این فرمول از هند هیچ گونه تعهد اضافی منع اشاعه ای، فراتر از اقداماتی که در سپتامبر 2008 به آن‌ها متعهد شد، نمی‌خواهد.

به عنوان مثال، معیارهای پیشنهادی برای عضویت، از هند و پاکستان می‌خواهد طرح خود را برای تفکیک تاسیسات هسته‌ای نظامی‌ و غیرنظامی‌توصیف کنند، اما ‌این اقدام لزوما تضمین نمی‌کند انتقال فن‌آوری ‌هسته‌ای به نفع بخش نظامی نخواهد بود و‌ این گامی ‌است که همین حالا هم هند برداشته است.

جای تعجب نیست که کشورهای NSG درباره ماهیت معیارهای پیشنهادی برای عضویت و هم‌چنین درباره فرایند تلاش برای ‌ایجاد اجماع معنادار بر سر معیارهای عضویت برای کشورهای غیرعضوNPT، اظهارنظر و با آن مخالفت کرده‌اند.

ملاحظات «معاهده جامع منع آزمایش اتمی (CTBT)»

پیش از اعطای عضویت به کشورهای غیرعضوNPT در NSG مسائل بسیاری وجود دارد تا تضمین کند که ‌این روند معیارهای جهانی منع گسترش را به جای نابود کردن، تقویت می‌کند.

از جمله مهم‌ترین‌ این عوامل، مرتبط سازی معیارهای عضویت NSG با متون مربوط به انفجار ‌هسته‌ای و CTBT است.

با وجودی که تمامی اعضای فعلی NSG با امضای CTBTتعهد قانونی برای انجام ندادن آزمایش‌های انفجار ‌هسته‌ای داده‌اند، در فرمول پیش‌نویس حتی مشخص نمی‌کند که امضای CTBT برای عضویت مورد نیاز است.

این مساله، قطعنامه 2310 شورای امنیت سازمان ملل را که از کشورهای غیر عضو CTBT، از جمله هند و پاکستان، می‌خواهد این معاهده را امضا و تصویب کنند، تضعیف می‌کند، قطعنامه ای که ارزش نظام نظارت CTBTO را به رسمیت می شناسد و یادآور می‌شود که آزمایش انفجار ‌هسته‌ای ناقض هدف و منظور معاهده محسوب می شود. قطعنامه 2310 از طرف آمریکا پیشنهاد شد و مورد تایید 42 کشور از جمله رژیم صهیونیستی قرار گرفت.

اگر NSG نتواند امضای CTBT را به عنوان یکی از معیارهای کلیدی تعیین کند، دولت‌های عضو آن فرصتی برای تشویق هند و پاکستان به امضای این پیمان را از دست خواهند داد.

هر چند هند و پاکستان جداگانه توقف یک‌جانبه انفجارهای آزمایشی ‌هسته‌ای را اعلام کرده‌اند، ولی هیچ‌یک متعهد به برداشتن گام قانونی جهت امضای ‌این پیمان که تاکنون 183 کشور آن را امضا کرده اند، نشده‌اند.

امضای CTBT توسط هند یا پاکستان هنوز هم تحت بند “خروج به خاطر منافع عالی ملی”، به آن‌ها این حق قانونی را می دهد که در صورت ازسرگیری آزمایش هسته ای توسط کشور دیگری در آینده، سیاست معکوس در پیش گیرند. با‌ این حال، امضای دهلی نو و/ یا اسلام‌آباد نشان‌دهنده حسن نیت و مطابق با رفتار دولتی مسئولیت پذیر خواهد بود و به تقویت نظام جهانی منع گسترش کمک می‌کند.

پیش‌نویس گروسی هم‌چنین می‌گوید در صورت آزمایش انفجار ‌هسته‌ای توسط یک کشور عضو، مشاوره در میان کشورهای NSG  می‌تواند به تعلیق همکاری و اخراج منجر شود، اما یادآور نمی‌شود که آیا ‌این مراحل به صورت خودکار خواهد بود یا خیر:

“… تحت مقررات [کنونی] NSG، در صورتی که هر دولت عضو دست به آزمایش انفجاری ‌هسته‌ای بزند، هرگونه ابزار ‌هسته‌ای را منفجر کند، یا توافقنامه پادمان با IAEA را نقض کند، NSG مشورت را آغاز می‌کند… که می‌تواند به تعلیق تمام نقل و انتقال‌ها و در نظر گرفتن اقدامات دیگر از جمله خاتمه عضویت منجر شود.”

مقررات NSG شامل معیاری نمی‌شود که در توافق اخیر ژاپن با هند برقرار شد. طبق یک یادداشت جدید، توافقی جانبی در مورد قرارداد همکاری ‌هسته‌ای غیرنظامی ‌بین ژاپن و هند، انفجار آزمایش ‌هسته‌ای هند به تعلیق خودکار همکاری ‌هسته‌ای با ژاپن منجر خواهد شد.

اگر معیارهای عضویت NSG روشن نسازد که انفجار آزمایش ‌هسته‌ای به اخراج خود به خود و پایان تجارت ‌هسته‌ای منجر خواهد شد، NSG فرصتی را برای اعمال هنجار جهانی علیه آزمایش‌های ‌هسته‌ای از دست خواهد داد.

فاکتور پاکستان

برای جلوگیری از امکان ‌اینکه هند صرفا بر اساس دلایل سیاسی، مانع تلاش پاکستان در آینده برای پیوستن به NSG نشود، پیش‌نویس گروسی پیشنهاد می‌کند که یک کشور عضو، اما غیرعضوNPT  باید به ‌این درک برسد که اجماع بر سر عضویت یک کشور غیرعضوNPT را مسدود نکند.

با ‌این حال، پاکستان هنوز زمینه‌هایی برای اعتراض به فرمول طرح‌ریزی شده توسط  گروسی خواهد داشت، زیرا گرچه از پاکستان می‌خواهد همان معیارها را برای عضویت بپذیرد، اما برای تجارت ‌هسته‌ای غیرنظامی ‌با کشورهای NSG، باید معافیت جداگانه ای از  NSGکسب نماید.

طبق فرمول گروسی، هند از لحاظ نظری می‌تواند ادعا کند که در حال حاضر تمام مراحل لازم برای عضویت را پشت سر گذاشته و این می تواند به تصمیم گیری درباره عضویت هند منجر شود، در حالی که پاکستان هم‌چنان در وضعیت متفاوتی رها می ماند.

جمع بندی

در صورت تصویب، ‌این رویکرد به شدت رژیم منع اشاعه را تضعیف و آسیب بیش‌تری به اعتبار NSG وارد می‌کند و سایه‌ای تیره بر میراث منع گسترش سلاح‌های ‌هسته‌ای و خلع سلاح اوباما می‌افکند.

اعطای معافیت دیگر NSG ویژه هند، بدون شک پاکستان را در جهت اشتباه حرکت خواهد داد، عزم آن کشور را برای همگام شدن با انباشت مداوم سلاح‌های ‌هسته‌ای هند تقویت خواهد کرد. احتمالا تجارت ‌هسته‌ای چین با پاکستان را که به مقررات NSG پایبند نیست، تشدید و پایبند نگه داشتن کشورهای دیگر به مقررات کنترل تجاری   NSG  را دشوارتر خواهد کرد.

عضویت هند در NSG هم‌چنین ‌این تصور را در میان کشورهای عضو NPT تقویت می‌کند که قوانین صرفا مختص آنهاست و کشورهای مجهز به سلاح اتمی ملزم به هیچ قانونی نیستند.

اینکه کشورهای مسئولیت پذیر عضو NSG تحت فشار دولت رو به پایان اوباما تن به اتخاذ چنین مقررات ضعیفی برای عضویت ندهند، امری حیاتی است. در عوض، آن‌ها باید فرآیند تحکیم و تقویت معیارهای منع گسترش را به کار گیرند و اطمینان یابند که این فرآیند برای همه کشورها بدون تبعیض به کار گرفته می‌شود.

در آوریل 2016، اوباما گفت که مایل است “در رابطه با پاکستان و هند شاهد پیشرفت باشد” تا مطمئن شود… “آن‌ها به طور دائم در جهت اشتباه حرکت نمی‌کنند.”

اما فرمول پیشنهادی برای عضویت در NSG توسط کشورهای غیرعضوNPT توصیف شده در سند 6 دسامبر، NSG و رژیم منع گسترش را در جهت اشتباه حرکت می‌دهد.