آیا مقدمات صلح پایدار در قفقاز فراهم می شود؟
نجیب میقاتی، نخست وزیر لبنان هنگام استقبال از جورجیا ملونی، نخست وزیر ایتالیا در بیروت گاف عجیبی داد و به اشتباه با یک زن دیگر روبوسی کرد. میقاتی که در مقابل پلههای هواپیما ایستاده بود تصور کرد که یکی از زنان دیپلمات ایتالیایی، جورجیا ملونی است و به گرمی از او استقبال کرد، اما لحظاتی بعد به او گفته شد که این زن نخست وزیر ایتالیا نیست.
*حسین مفیدی احمدی
به نظر میرسد حملات تروریستی در قاره اروپا، بر فرایندهای تصمیمگیری سیاست خارجی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا تأثیراتی راهبردی بر جای گذاشته باشد. در واقع این حملات با تأثیرگذاری بر سه بعد نیتمندی، انگارهای و ساختاری، کنشهای سیاست خارجی و امنیتی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا را متأثر میکند. در این مقاله به بررسی نحوه چارچوببندی سیاست خارجی و گفتمانهای سیاسی اروپا در رابطه با تروریسم میپردازیم.
مقدمه
به نظر میرسد حملات تروریستی در قاره اروپا، بر فرایندهای تصمیمگیری سیاست خارجی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا تأثیراتی راهبردی بر جای گذاشته باشد. در واقع این حملات با تأثیرگذاری بر سه بعد نیتمندی(1) ، انگارهای(2) و ساختاری، کنشهای سیاست خارجی و امنیتی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا را متأثر میکند. در این مقاله به بررسی نحوه چارچوببندی سیاست خارجی و گفتمانهای سیاسی اروپا در رابطه با تروریسم میپردازیم.
سیاست خارجی اروپا
به اعتقاد والترکارلسنس، “کنش سیاست خارجی در زندگی واقعی مسلماً ترکیبی از رفتار هدفمند، عوامل شناختی و روانی و پدیدارهای ساختاری متنوعی است که جوامع و محیط آنها را مشخص میکند.”(Carlsnaes, 2007:17) کارلسنس، سه بعد نیتمندی، انگارهای و ساختاری را در کنار هم قرار میدهد که به کنش در سیاست خارجی منتهی میشود. در نیتمندی، اهداف مورد نظر کنش گر بررسی میشود. در بعد انگارهای، تمایلات و گرایشهای کنش گر با توجه به عوامل ادراکی، روانشناختی، ارزشها و موقعیتها مدنظر هستند و سومین حوزه بعد ساختاری است. ساختارها، هم محدودکننده کارگزارند و هم فراهم آورنده فرصتها و توانمندیهای بیشتر. بعد ساختاری پایدارتر از بعد انگارهای و نیتمندی است. این در حالی است که بعد نیتمندی به کنشها نزدیکتر است. هر چند این سه بعد، به لحاظ تحلیلی، جدا از هم هستند، اما در عمل، ارتباط بسیار نزدیکی با یکدیگر دارند. (یزدفام،1387: 269-268)
اتحادیه اروپا در سالهای اخیر با سه تهدید قابلتوجه مواجه بوده است. “تهدید جان شهروندان اروپایی”؛ “تهدید پروژه اروپا” و “تهدید مواجهه با روسیهای از نظر نظامی جسورتر”. بدیهی است “تهدید جان شهروندان اروپایی”، جایگاه برجستهتر را به خود اختصاص دهد. اروپا با سه تهدید فوری، مستمر و بلندمدت تروریستی مواجه است.
“تهدید فوری” اروپا از شبکههای اروپایی داعش ازجمله “واحد عملیات خارجی داعش” برمیخیزد. شبکهای که افراد را آموزش میدهد و برای ارتکاب حملات پیچیده به اروپا گسیل میدارد. “تهدید مستمر” اروپا برآمده از شبکههای جاافتاده داعش و القاعده در این قاره است. شبکههایی افراطی که پایه جذب نیرو و توطئه در اروپا بهویژه در کشورهای فرانسه و بلژیک هستند و بیشتر، شبکههای زندان و شبکههای جنایی را دربرمی گیرند. “تهدید بلندمدت” نیز محصول افراطگرایی عمیق جوامع مسلمان به حاشیه راندهشده اروپایی است. جوامعی که به دلیل ناکامی سیاست ادغام، دچار انزوای اقتصادی و اجتماعی شدهاند. انزوایی که به همراه ازخودبیگانگی هویتی، آنها را مستعد پیوستن به گروههای تروریستی جهادی میکند. (Zarate, 2016:4-5)
در واقع در چارچوب تهدیدات سهگانه تروریستی فوق، که افزایش حملات تروریستی در داخل خاک اروپا را موجب شد و “ناکامی اروپا در مواجهه و مدیریت همگرای معضل موج پناهجویی، “موقعیت مشترک ترس”(3) در اروپا را برساخته است. موقعیتی که میتواند بهصورت همزمان از یکسو احساسات بیگانهستیز و مسلمان ستیز جوامع اروپایی را افزایش دهد و از دیگر سو، موجبات افزایش گرایشهای رادیکال جوامع مسلمان بهحاشیهراندهشده شود.” (WeBuildEurope, 2016)
به نظر میرسد مؤلفههای بعد ساختاری تصمیمگیری سیاست خارجی چون بحرانهای امنیتی و پناهجویی برآمده از منطقه پرآشوب خاورمیانه و شمال آفریقا، دو تأثیر عمده بر بعد “انگارهای” تصمیمگیری سیاست خارجی بر جای گذاشته باشد:
اولاً بازتولید فرایند خودشناسی و دگرشناسی در اروپا یکی از تغییرات مهم بعد “انگارهای” در اروپا بوده است. به نظر میرسد پدیدارهایی چون برگزیت در اروپا، نشانگر آن باشد که جوامع اروپایی به سمت بازتعریف، هویت؛ ارزشها؛ قابلیتها و انتظارات خود در حال حرکت هستند. نکته مهم دیگر در این فرایند، بازتعریف “دیگران”؛ “دشمنان” و “تهدیدات” است. بهعنوانمثال امروز پرسشهایی چون “منشأ تهدیدات امنیتی اروپا بیشتر داخلی است و یا خارجی؟” و یا “عوامل، روندها و بازیگران امنیتزدا و امنیت ساز اصلی برای اروپا کداماند؟” بسیار برجسته شده است. شاید بتوان توجه بیشتر به گفتمان ملیگرایی و امنیت در اروپا را نیز از قرینههای جدی بازتولید فرایند خودشناسی و دگرشناسی در اروپا به شمار آوریم. بدیهی است، در خصوص محصول نهایی فرایند فوق یعنی ایجاد اجماعی نسبی پیرامون پرسشهایی چون، “اروپایی بودن” چیست؟ و دشمنان “اروپایی بودن” کداماند، عدم قطعیت وجود دارد.
ثانیاً تغییر در “هویت نقش” دومین تغییر در بعد “انگارهای” تصمیمگیری سیاست خارجی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا است. به این معنا که کشورها در صورت مواجهه با شرایط امنیتی خاص، که خود متأثر از تحولات ساختاری محیط کنش بازیگران است، خود را بهعنوان بازیگری تعریف میکنند که به هر وسیله ممکن باید در تلاش برای حفظ امنیت خود در چارچوب منافع ملی باشند. “در واقع در شرایط درک تهدید شدید توسط یک بازیگر، اثربخشی هویتهای نقش ایدئالیستیتر و “ارزشمحور”تر(4) محدود میشوند و بازیگران به سمت استفاده از هویتهای نقش عملگرایانهتر متمایل میشوند.” (Catalinac, 2007:91-92) بهعنوانمثال رأی مردم انگلستان به خروج از اتحادیه اروپا یکی از مصادیق انتخاب پارادایم کنترل مرزها و حاکمیت ملی توسط مردم انگلستان بهجای پارادایم ارزش محورتر “اروپایی شدن” بوده است.
دو تغییر بعد “انگارهای” مورداشاره، تغییراتی را نیز در بعد “نیتمندی” سیاست خارجی کشورهای اروپایی و اتحادیه اروپا بر میسازد. به این معنا که دور از ذهن نبوده است که اتحادیه اروپا به دلیل مواجهه با ساختار در حال تحول و امنیتی شده مناطق پیرامونیاش و درنتیجه تغییر در”هویت نقش” خود، به سمت تصویب اسناد امنیتی/راهبردی جامعتر و اتخاذ رویکردهای سیاسی/امنیتی عملگرایانهتر حرکت کند. بهعنوانمثال در سند راهبرد جهانی اتحادیه اروپا که به نظر نگارنده، بهویژه با هدف مواجهه با “تهدید جان شهروندان اروپایی” و “تهدید پروژه اروپا” تصویب شده است، آمده است: ” با توجه به چالشها و فرصتهای محیط تغییریافته اتحادیه اروپا، ما مسئول محافظت از شهروندانمان هستیم درحالیکه منافع و ارزشهای جهانی خود را اشاعه میدهیم.” (Missiroli, 2015:123) در ضمن در این سند، شاهد”رویکرد جامعتر” نسبت به مقوله امنیت یعنی دربرگیری همزمان مؤلفههای سخت و نرم قدرت هستیم. (Guéhenno, 2016)
برخی تحلیلگران نیز ضمن اینکه معتقدند سند راهبرد جهانی اتحادیه اروپا، همچنان بر قدرت نرم اتحادیه اروپا و مخالفت با نگاه به سیاست بینالملل بهعنوان حاصل جمع صفر پا میفشارد، این سند را نشانهای از رویکردهای عملگرایانهتر اتحادیه اروپا میدانند که در آن امنیت به اولویتی مهم تبدیل میشود و تواناییهای نظامی بهاندازه مسائلی چون حقوق بشر اهمیت مییابد. (Vincenti, 2016) در ضمن این دیدگاه نیز مطرحشده است که “برای مدتی اتحادیه اروپا خود را قانع کرده بود که قدرت نرم بهتنهایی برای صدور صلح و ثبات در مناطق همسایگی این اتحادیه کافی است. ولی سرانجام به این نتیجه رسیده است که در دنیای امروز قدرت سخت نیز مهم است.”(Guéhenno, 2016)
در این چارچوب است که در حال حاضر پیشرفتی آهسته در برنامههای نظامی اتحادیه اروپا وجود دارد (Patel, 2016) و اعتبارات امنیتی اتحادیه اروپا (شامل عملیات تروریستی) نیز در سالهای اخیر افزایش قابلتوجهی یافته است. در فرانسه نیز به دنبال حملات تروریستی ژانویه 2015، برای پنج سال پیش رو، اعتبارات عملیات ضدتروریستی 8/3 میلیارد دلار افزایش یافت. (European Parliament Think Tank, 2016) همچنین بعد از حملات تروریستی پاریس، سرویسهای اطلاعاتی و امنیتی کشورهای اروپایی ازجمله در ارتباط با جرائم فراملی تقویت شدهاند؛ کنترل مرزی شدت گرفته است؛ سیستم ثبت مشخصات مسافران فعال شده است و روشهای بازجویی خاص گسترش یافته است. (Boutin, 2016:6)
یکی دیگر از قراین افزایش گرایش به نظامیگری و قدرت سخت در اروپا، بیانیه پایانی نشست سال 2013 شورای اروپا در خصوص اولویتهای حوزه سیاست امنیتی و دفاعی مشترک (CSDP) است. بخش مهمی از اولویتهای تصویب شده در این نشست، نمایانگر تقویت بعد نظامی و سختافزاری سیاست امنیتی و دفاعی اروپا هستند. ازجمله: توسعه هواپیماهای بدون سرنشین نظامی توسط آژانس دفاعی اروپا؛ حمایت اقتصادی از تجارت اسلحه؛ گسترش سیستم سوخترسانی هوا به هوا برای حمایت از بمباران هوایی و پاسخ نظامی در صورت مواجهه با حملات سایبری و یا حمله به زیرساختهای دریایی. ( Priority actions for stronger cooperation)
ملاحظه راهبردی برای ایران
تغییر در ابعاد “انگارهای” و “نیتمندی” سیاست خارجی اتحادیه اروپا و کشورهای اروپایی، میتواند فرصتها و تهدیداتی را برای ایران برسازد. در حوزه فرصتها، جدا از این مسئله که کدامیک از سناریوهای محتمل پیش روی اتحادیه اروپا از واگرایی بیشتر گرفته تا همگرایی بیشتر متحقق شود، با توجه به بر روی میز بودن “تهدید جان شهروندان اروپایی” بر اساس تهدیدات تروریستی سهگانه مورداشاره در سطور بالا، “در میانمدت و بلندمدت، اروپا چارهای جز مسئولیتپذیری بیشتر در خصوص همسایگان جنوبیاش نخواهد داشت. (Economides,2016:9)
بهعنوانمثال، هم “استمرار بقای پروژه اروپا” و هم “رفع تهدید جان شهروندان کشورهای اروپایی” تا حدود زیادی منوط به حل معضل موج پناهجویی در کانونهای بحران سازی چون عراق و سوریه است. این واقعیت میتواند با توجه به ظرفیتهای امنیت ساز همکاری ایران و اروپا بهویژه در حوزه مقابله با گروههای تروریستی؛ جلوگیری از ایجاد “دولتهای مضمحل” در منطقه و حفظ مرزهای دولتملت فعلی منطقه فرصتهایی را برای ایران مهیا سازد.
با این حال، همانگونه که گفته شد، تغییرات بعد “انگارهای” سیاست خارجی اروپا – که البته علاوه بر ساختار در حال تحول و امنیتی شده مناطق پیرامونی این قاره، میتواند حاصل نگرانی از خارج شدن از چتر امنیتی آمریکای دوران ترامپ نیز باشد- موجب افزایش حساسیت امنیتی اروپا نسبت به مسائل خاورمیانه شده است. مهمترین تهدیدات برآمده از این تحول نیز، کمتر شدن انعطاف امنیتی اروپا نسبت به تحولات خاورمیانه و کنشهای سیاست خارجی ایران خواهد بود. نکته اخیر ازآنجا اهمیت مییابد که ایران بهویژه در حوزه اجرایی شدن برجام بهعنوان یکی از نقاط عزیمت مهم توسعه اقتصادی خود نیازمند همراهی اتحادیه اروپاست. در این چارچوب، ایران از هرگونه کنش غیر ضرور که به امنیتی شدن سیاست خارجیاش بینجامد باید احتراز کند.
بازتولید فرایند خودشناسی و دگرشناسی در اروپا نیز باید در کانون توجه باشد. اینکه اروپا به دنبال بازشناسی “دیگران”؛ “دشمنان” و “تهدیدات” خود ازجمله عوامل، روندها و بازیگران امنیتزدا و امنیت ساز منطقه خاورمیانه است برای ایران میتواند فرصت ساز و درعینحال تهدید زا باشد. در این چارچوب، اینکه “در سالهای اخیر شاهد رشد دیدگاهی در میان سیاستگذاران، دیپلماتها و جامعه امنیتی گستردهتر اروپا هستیم که سابقه حمایت عربستان از گروههای افراطی ممکن است یکی از ریشههای تهدیدات تروریستی به اروپا باشد.” و یا، ” چشمانداز همکاریهای منطقهای با ایران برای مقابله با داعش، القاعده و طالبان، جزء اصلی کنفرانسهای مراکز مطالعات استراتژیک اروپا در این روزها است؛ همچنین، ایده “نقش بالقوه ثبات ساز” ایران در منطقه در حال تبدیلشدن به جریان اصلی است” (Mamedov,2015)، فرصتی است که باید قدر یابد و واقعیتی است که باید تثبیت شود.
پینوشتها
1- Intentional dimension
2- Dispositional dimension
3- Common state of fear
4- Value-based
منابع
یزدان فام،محمود، 1387، مقدمهای بر تحلیل سیاست خارجی، مطالعات راهبردی، شماره 40، صص: 247 تا 276
Boutin, Bérénice, 2016, The Foreign Fighters Phenomenon in the European Union Profiles, Threats & Policies, The International Centre for Counter-Terrorism
Carlsnaes, W 2007, ‘How should we study the foreign policy of small European states? Nacao Defesa, vol. 118, no. 3, pp. 7-20., in: https://comum.rcaap.pt/bitstream/10400.26/1195/1/NeD118_WalterCarlsnaes.pdf
Catalinac, Amy L., 2007, “Identity Theory and Foreign Policy”, Politics & Policy, Vol. 35, No. 1, in: quarterly.risstudies.org/article_936_7e2ccf8b11c149886c249461eac0d492.pdf
Economides, Spyros, 2016, Britain as a Global Actor after Brexit, European Institute, in:http://www.lse.ac.uk/europeanInstitute/LSE-Commission/Hearing-7—Britain-as-a-Global-actor-after-BREXIT-REPORT.pdf
European Parliament Think Tank, 2016, Counter-terrorism funding in the EU budget, in: www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2016/580904/EPRS_BRI(2016)580904_EN.pdf
Guéhenno, Jean-Marie, 2016, How Brexit Affects EU Defense Policy, Spiegel, September 01, in: www.spiegel.de/international/europe/jean-marie-guehenno-on-european-defense-after-brexit-a-1110352.html
Mamedov, Eldar, 2015, EU Realignment on Saudi Arabia and Iran? Lobelog, February 17th, in: https://lobelog.com/eu-realignment-on-saudi-arabia-and-iran/
Missiroli, A. (2015). Towards an EU global strategy – Background, process, references, EUISS. In: http://www.iss.europa.eu/uploads/media/Towards_an_EU_Global_Strategy.pdf
Patel, Oliver, 2016, Brexit: The Consequences for the EU’s Political System, UCL Constitution Unit Briefing Paper, In: https://www.ucl.ac.uk/constitution-unit/research/europe/briefing-papers/Briefing-paper-2
Priority actions for stronger cooperation, 2013, in:https://www.consilium.europa.eu/uedocs/cms_data/docs/pressdata/en/ec/140245.pdf
WeBuildEurope, 2016, A Counter-Terrorism Strategy for the EU, in: webuildeurope.eu/think-europe/the-eu-as-an-international-counter-terrorism-actor
Zarate, Juan C., 2016, “Terror in Europe: Safeguarding U.S. Citizens at Home and Abroad”, Homeland Security and Counterterrorism Program, Center for Strategic and International Studies (CSIS(
0 Comments