شواهد نشان می­‌دهد ایران و روسیه در زمینه‌های دوجانبه (روابط اقتصادی، نظامی-امنیتی)، منطقه­‌ای (نقش آن‌ها در نظم جدید امنیتی منطقه خاورمیانه) و بین­‌المللی (برجام و مقابله با یکجانبه­‌گرایی آمریکا) اشتراک منافع راهبردی دارند.

1- همکاری در حوزه دفاعی- نظامی

قراردادهای نظامی- دفاعی و همچنین رزمایش‌­های مشترک روسیه با ایران به یکی از پویاترین زمینه‌­های همکاری چند سال اخیر بین این دو کشور تبدیل شده است. در همین راستا محمدجواد ظریف، وزیر وقت امور خارجه ایران تابستان 2020 دو بار – ابتدا در ماه ژوئن و سپس در ماه ژوئیه – به مسکو رفت و در پی آن، روسیه با اتمامِ تحریم­‌ها علیه ایران، فروش تسلیحات نظامی به ایران را آغاز کرد.

همچنین سفر امیر حاتمی، وزیر دفاع ایران به مجمع نظامی ارتش -2020 که 23 تا 29 اوت در روسیه برگزار شد، گمانه زنی‌­ها در مورد تقویت همکاری­‌های فنی و نظامی مسکو و تهران پس از پایان تحریم تسلیحاتی ایران را تقویت کرد. روسیه که مایل به همکاری با ایران است، می تواند یک تامین کننده مهم سیستم‌­های سلاح پیشرفته، تجهیزات نظامی و فن آوری باشد.

2- مشارکت دوجانبه در نظم جدید خاورمیانه

منطقه استراتژیک خاورمیانه پس از آغاز بهار عربی در سال 2011 وارد یک نظم جدید امنیتی شده است. شاید تا قبل از شروع این بحران، کمترین همکاری بین ایران و روسیه را در این منطقه شاهد بودیم، اما منافع مشترک این دو کشور در مهار و جلوگیری از حضور گروه­‌های تروریستی و همچنین مقابله با یکجانبه­‌گرایی آمریکا، نزدیکی و هماهنگی خوبی را بین آن‌ها برقرار کرده است. شاید مهمترین نمونه تغییرات در روابط ایران و روسیه، همکاری‌­های دو طرف در منطقه بحران زده خاورمیانه، به ویژه در پرونده سوریه و عراق است. با تحولات ایجادشده در سوریه و عراق و ایجاد خلاء­ قدرت در منطقه، ایران و روسیه توانسته‌­اند با موفقیت آن را پر کنند. نفوذ و تاثیر­گذاریِ روزافزون دو کشور در منطقه اکنون شامل روابط مستحکمی با حزب الله در لبنان، نظام اسد در سوریه، حماس در فلسطین، دولت عراق و حوثی‌­ها در یمن است. از سوی دیگر، همکاری نظامی ایران و روسیه در مبارزه با تروریسم، محدود به خاک سوریه نبوده است؛ طبق برخی گزارش‌­ها، ایران و روسیه با همکاری سوریه و عراق مرکز تبادل اطلاعات ضد داعش را در بغداد ایجاد کرده­ که اطلاعاتی را با یکدیگر رد و بدل و تجزیه و تحلیل می­‌کردند.

تهران یک متحد کارآمد برای مسکو در یک منطقه بسیار ناپایدار است. به نظر می‌­رسد جنگ سوریه با توجه به محوریت آن در اهداف استراتژیک هر دو طرف، مهمترین فضای همکاری مسکو و تهران است.

سه عامل کلیدی موثر در موقعیت ایران در خاورمیانه و کیفیت روابط روسیه و ایران در سال‌های آینده به شرح زیر است: 1- سیاست­‌های آتی ریاست جمهوری آمریکا؛ 2- ادامه تحریم­‌های ایالات متحده علیه دو کشور؛ و 3- تحولات در کشورهای همسایه که برای منافع ایران و روسیه از اهمیت اساسی برخوردار است.

3- تاکید کرملین بر حفظ برجام

توافق برجام، خروج ترامپ از آن و سپس پیگیری مذاکرات احیای برجام در دولت بایدن نیز از عوامل اثرگذار در روابط تهران-مسکو است.

اکنون سیاست جدید ایران در «نگاه به شرق» از جمله تقویت همکاری اقتصادی، سیاسی، نظامی-امنیتی با روسیه، پس از خروج ایالات متحده از برجام و پیگیری استراتژی «فشار حداکثری»، اعتبار بیشتری پیدا کرده است. روسیه به عنوان بازیگر تاثیرگذار در برجام معتقد است واشنگتن باید به این معاهده بپیوندد و تحریم‌­های تهران را لغو کند. دستگاه سیاست خارجی روسیه معتقد است خروج آمریکا از برجام و از بین بردن انگیزه اصلی ایران برای پایبندی کامل به تعهدات هسته‌ای‌اش موجب شد تهران نه تنها محدودیت‌های بیشتری را نپذیرد بلکه خود را از قید و بند‌های موجود نیز برهاند.

4- همسویی مسکو-تهران در مقابله با یکجانبه­‌گرایی آمریکا

در سطح ژئوپلیتیک، ما در یک دوره گذار هستیم که از دهه دوم قرن بیست و یکم آغاز شده است. جهان از تک قطبی به دو قطبی یا چند قطبی در حال حرکت است، که احتمالاً در این قرن تبلور خواهد یافت. مدل جدید دو قطبی ژئوپلیتیک دارای دو قطب بزرگ خواهد بود که با یکدیگر رقابت می­‌کنند. قطبی متشکل از ایالات متحده و اتحادیه اروپا که در حال حاضر ضعیف است و قطب قوی، متشکل از چین و روسیه تحت حمایت اوراسیا که نفوذ آن‌ها روز به روز بیشتر و بیشتر می­شود. دراین میان، مشارکت روسیه-ایران نیز در راستای منافع مشترک آن‌ها و تقابل شدید با هژمونی آمریکا است. آن‌ها بر این باورند که یک جانبه­‌گرایی دولت ترامپ باعث اختلال در سیستم بین‌­المللی شد و خطری جدی برای منافع آن‌ها ایجاد کرده است. از همین رو به دنبال یک نظم بین­‌المللی متعادل‌تر و جهانی چندقطبی هستند.

بنابراین روسیه و ایران هر دو تعهد خود را برای ایجاد شبکه‌­های همگن و سازمان­های چندجانبه در سطح منطقه‌­ای به منظور ایجاد وزنه کارآمد در مقابل تک قطبی ایالات متحده (مانند شورای همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا توافق نامه 25 ساله اخیر ایران با چین و 20 ساله با روسیه) نشان داده­اند.

نتیجه­‌گیری

جهان همواره درگیر ترس و تهدیدِ ناشی از ناامنی و هرج و مرج بوده است، لیکن هر کشوری بسته به منافع ملی خود می‌تواند این تهدیدها را به فرصت تبدیل کند. طبیعتا تقویت همکاری‌های روسیه و ایران نیز با توجه به منافع ملی و منطقه‌­ای قابل توجه و توجیه است. با توجه به نشانه‌­های موجود در روابط دو کشور، می­توان به نگاه راهبردی دوطرف به مناسبات پی برد.

مسکو بدون شک همچنان در روابط خود با واشنگتن از کارت روابط خود با ایران استفاده خواهد کرد. برای اینکه بتواند چنین کاری انجام دهد، همکاری خود را با ایران، در منطقه در حوزه مبارزه با تروریسم و در زمینه­‌های مهم استراتژیک مانند توسعه هسته‌­ای غیرنظامی و همکاری‌های نظامی تقویت خواهد کرد. از طرف دیگر، اگرچه اختلافات ژئوپلیتیکی، ایدئولوژیکی و فرهنگی در روابط فی مابین وجود دارد، اما سرعت وقایع خاورمیانه، محدودیت­‌ها، خطرات و مشکلاتِ احتمالیِ ناشی از اختلافات ژئوپلیتیکی (پویایی رقابتی) را به قیمت تقویت همکاری با حاصل جمع برد (پویایی همکاری) و  با هدف مقابله با نگرانی­‌های امنیتی متقابل منطقه­‌ای کاهش می‌­دهد.