ایران و هند از دیرباز با یکدیگر روابط تاریخی، فرهنگی و تجاری داشته اند. این دو کشور داری ریشه های مشترک تمدنی، با قدمتی هزار ساله هستند. در ده سال اخیر، روابط اقتصادی آنها به علت تحریم های هسته ای که جامعه جهانی بر ایران اعمال کرد، بر محصولات محدودی در حوزه انرژی و کشاورزی متمرکز بوده است. در سال ٢٠١۵ میلادی، حجم این تجارت در حدود ١۶ میلیارد دلار بود. این عدد در مقایسه با ۵٢ میلیارد، یعنی حجم معاملات تجاری ایران و چین، رقم کوچکی به نظر می رسد. با وجود این، برای ایران، هند نه تنها از نظر جغرافیایی از چین نزدیک تر است، بلکه چشم انداز ژئوپلتیک این دو کشور (ایران و هند) در غرب آسیا مشترک است.

چابهار و آسیای میانه
هیچ چیز به اندازه تمایل به توسعه بندر چابهار در جنوب شرقی ایران نمی تواند نماد گسترش روابط دوجانبه ایران و هند باشد. چابهار تنها بندر جنوب ایران است که در خارج از خلیج فارس، یعنی در دریای عمان، قرار دارد. از سال ٢٠٠٣ میلادی کمابیش شاهد اقداماتی برای توسعه این بندر بوده ایم و این روند با نشیب و فرازهایی پیش رفته است. در همان زمان، چینی ها سرگرم توسعه بندری رقیب در گوادر پاکستان (در ١٠٠ مایلی شرق چابهار) بودند. در یک دهه گذشته، در حالی که ایران در اثر تحریم های غرب توان حرکت نداشت، چین و پاکستان به سوی توسعه گوادر خیز برداشتند و پکن ۴۵ میلیارد دلار در «دالان ارتباطی چین و پاکستان» هزینه کرد.
با وجود عقب افتادن از پروژه چینی – پاکستانی رقیب، اکنون نیز [توسعه] چابهار به همان اندازه ده سال پیش، منطقی و بجا است. ایران برای دسترسی به اقیانوس هند، به بندری در خارج از خلیج فارس نیاز دارد. این کشور علاوه بر این، نیازمند سرمایه گذاری کلان در فقیرترین استان خود، یعنی استان سیستان و بلوچستان، برای ایجاد اشتغال و فرصت برای ساکنان ناآرام این منطقه است. هند با انگیزه دیرینه خود برای رقابت با پاکستان به دنبال ایجاد راهی فرعی به سوی آسیای مرکزی است و چابهار مناسب ترین مسیر برای صادرات کالاهای هند است. هر دو کشور این مسیر و تبدیل کابل را به دالانی برای تجارت و سرمایه گذاری که به کراچی وابسته نیست، راهی برای تقویت دولت مرکزی در افغانستانی می دانند که محصور در خشکی است.

انرژی هنوز هم مسئله مهمی است
حتی در روزهای اوج تحریم ها، هند تشنه انرژی، یکی از وارد کنندگان مهم نفت خام از ایران بود. از زمانی که تحریم ها در سال جاری برداشته شد، ایران صادرات نفت خام خود را به هند دو برابر کرده و به سومین تأمین کننده اصلی نفت خام در این کشور تبدیل شده است. علاوه بر این، با وجود همراهی هند با آمریکا در جریان اختلاف ایران با جامعه بین المللی بر سر برنامه هسته ای این کشور، هر دو طرف با تقویت روابط درایت و پختگی خود را نشان  داده اند. زمانی که شرکت های بین المللی نفت برای امضای قراردادهای پر سود با ایران صف کشیده اند، دولت آقای روحانی بر اختصاص میدان گازی «فرزاد ب» در خلیج فارس برای سرمایه گذاری هند تأکید کرده است. پس از کنار کشیدن هند از خط لوله ایران و پاکستان، در نتیجه فشار آمریکا، بسیاری از تندروها در ایران تأکید داشتند که دولت میدان گازی «فرزاد ب» را برای سرمایه گذاری خارجی باز کند. دولت آقای روحانی با وجود این کینه ها، نگاهی دقیق تر به رابطه با هند داشته و به این نتیجه رسیده است در گذر زمان، هند مناسب ترین شریک برای توسعه این میدان است.
موقعیت جغرافیایی هند و نزدیکی این کشور به ایران، آن را به مشتری طبیعی منابع عظیم نفت و گاز ایران تبدیل کرده است. با توجه به تاریخ پر تنش رابطه این کشور با پاکستان، منطقی به نظر می رسد که هند به دنبال خط لوله گازی در زیر دریا باشد که گاز ایران را از چابهار و از طریق عمان به بندر “پربندر”، هند منتقل کند. «خط لوله خاورمیانه به هند در آب های عمیق» که از عمان می گذرد که با هر دو کشور ایران و هند روابطی نزدیک دارد، درست همان گزینه است. انتظار می رود نیاز هند به گاز طبیعی تا سال ٢٠٢١ میلادی دو برابر شود. تحلیل گران انرژی پیش بینی می کنند که طی ٣٠ سال آینده، هند به دومین مصرف کننده سوخت های کربنی جهان تبدیل شود. در آن زمان، منابع نفت و گاز ایران به چیزی فراتر از ابزاری راهبردی برای توسعه هند و در واقع به یک ضرورت، تبدیل می شوند.

حوزه های جدید برای همکاری
ایران به تنوع بخشیدن به اقتصاد خود و فراتر رفتن از نفت و گاز در ده سال اخیر به خود مباهات می کند. با توجه به جمعیت بالای جوانان و تحصیل کردگان زیر ٣٠سال در ایران که درک بالایی از فن آوری دارند، اما در نتیجه تحریم های غرب از توسعه محدود در این بخش رنج می برند، هند می تواند در زمینه توسعه پر شتاب در زمینه فن آوری اطلاعات و بخش داروسازی الگو باشد. بخش خصوصی هند، بانک ها و شرکت های بزرگ این کشور می توانند دسترسی به فن آوری، تسهیلات اعتباری و دانش تخصصی را در اختیار شرکای ایرانی خود قرار دهند. در گذر زمان، ایران نیز می تواند به عنوان شریکی ثابت و قابل اعتماد برای کالاها و خدمات هند در آسیای غربی نقش ایفا کند و این در حالی است که هند می تواند وزنه تعادی مناسبی برای تجارت ایران با دیگر کشورهای بزرگ آسیای، یعنی چین و روسیه، باشد.

اقدامی دقیق برای ایجاد توازن
در حالی که ایران و هند به توسعه همکاری خود در بخش های متنوعی ادامه می دهند، هر دو کشور باید مراقب باشند روابط کنونی خود را بر هم نزنند. برای هند، این موضوع، روابط این کشور را با کشور های عرب خلیج [فارس] و اسرائیل شامل می شود. برای ایران نیز این موضوع به معنای رها کردن پاکستان و چین است. پاکستان، به عنوان قدرتی هسته ای، بزرگ ترین همسایه ایران است. پاکستان به عنوان کشوری با اکثریت سنی و جمعیت قابل توجهی از شیعیان، به دنبال همکاری با ایران در حوزه انرژی به عنوان راهی برای ثبات بخشیدن به روابط خود و غلبه بر مسائل ژئوپلتیک دشوار است.  ایران نمی تواند از تأمین نیازهای پاکستان به انرژی به خاطر هند روی برگرداند. خوشبختانه ایران از منابع فراوانی از نفت و گاز برخوردار است و می تواند هر دو کشور را تأمین کند. در ١٠ سال گذشته، چین نیز به بزرگ ترین شریک تجاری و سرمایه گذار در ایران تبدیل شده است. ایران در زمانی که با دشوارترین تحریم های مالی در نتیجه برنامه هسته ای خود روبرو بود و دیگر کشورها برای در امان ماندن از مجازات های آمریکا از این کشور روی بر گردانده بودند، به پکن متوسل شد و هنوز هم به تأمین کالاها و خدمات مورد نیاز خود از چین، هر چند بدون کیفیت، ادامه می دهد. از زمانی که تحریم ها برداشته شد، چین به سرمایه گذاری در بخش های مختلف اقتصاد ایران، به ویژه در بخش های انرژی و پتروشیمی، ادامه داده است. اقتصاد ایران آن قدر بزرگ است که برای هر دو غول آسیایی فضای کافی داشته باشد. از سوی دیگر، هند رابطه تجاری بسیار گسترده ای با عربستان سعودی و امارات متحده عربی دارد. به علاوه، این کشور روابط نظامی و اقتصادی
دیرینه ای با اسرائیل دارد. ریاض- ابوظبی و تل اویو  نگران ایران هستند و سود ایران را زیان خود می دانند. آنها باید درک کنند که هند نمی تواند ایران را از نظر اقتصادی یا سیاسی رها کند؛ زیرا آن چه هند از دست خواهد داد از آن چه دیگران به دست خواهند آورد، بیشتر خواهد بود.
این «رابطه تمدن ها» در برابر واقعیت هایی که ممکن است در مقابل آرزوهای سیاستمداران در تهران و دهلی نو قرار بگیرند، راهی طولانی در پیش دارد. اراده سیاسی و انگیزه های اقتصادی برای افزایش روابط و رساندن آنها از رابطه ای فراتر از همکاری تجاری صفر به همکاری راهبردی، در هر دو طرف وجود خواهد داشت. اکنون مسئله اجرا مطرح است؛ باید منتظر ماند و دید که آیا انتظارات، جامه عمل خواهند پوشد.

 منبع: اداره کل رسانه های خارجی  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی